Weinig zicht op resultaten extra geld kabinet

Nieuwsbericht | 15-05-2024 | 11:02

Ministers rapporteren goed over extra geld voor meer betaald ouderschapsverlof, over crises als de opvang van Oekraïners en het aanvullen van gasreserves. Veel beperkter krijgt het parlement informatie over tal van andere onderwerpen waar extra geld voor beschikbaar was. Voor de hele kabinetsperiode van 4 jaar zou € 76 miljard extra uitgegeven worden. Maar in 2023 is zeker € 7,2 miljard op de plank blijven liggen. 
In juli 2023 is het kabinet voortijdig gevallen. Het sindsdien demissionaire kabinet meldt in de Voorjaarsnota 2024 dat ook in de komende jaren ‘onderuitputting van de begroting’ een blijvertje is en dat dus geld later besteed wordt dan gepland. Het verantwoordings-onderzoek van de Algemene Rekenkamer van 15 mei 2024 wijst, net als over 2018 en 2019, uit dat de politieke ambities groter zijn dan ministeries en uitvoeringsdiensten van de rijksoverheid aan kunnen. Vooral door personeelstekorten zijn minder van de extra budgetten besteed. Dit speelt onder meer bij Defensie, het gevangeniswezen, het onderwijs, de Belastingdienst en in de zorg. Ook de vele regels en processen bij de rijksoverheid en verouderde ICT bemoeilijken de uitvoering van beleid.

Effecten inzet extra geld vaak matig inzichtelijk

Lang niet altijd vermelden ministers in hun jaarverslag welke resultaten ze hebben geboekt. “Verantwoordingsdag is resultatendag. Het kabinet geeft in zijn jaarverslag helaas te weinig inzicht in de resultaten van publiek geld”, zegt president Pieter Duisenberg. Welke resultaten bereikt zijn met de inzet van extra geld in 2023 voor bijvoorbeeld schoolleiders of de sociale advocatuur blijft onduidelijk. De Algemene Rekenkamer heeft bij 12 beleidsonderwerpen het oordeel ‘matig’, soms zelfs ‘zorgelijk’ moeten vellen. Reden: de doelen voor het extra geld zijn vaak vaag omschreven en de bereikte resultaten vaak onbekend. Wordt extra geld vermengd met bestaande geldstromen, dan is dat niet meer apart te volgen, ook niet of er resultaat mee is bereikt.

Oordelen over een aantal beleidsonderwerpen

Uit het onderzoek blijkt onder meer dat de minister van Infrastructuur onvoldoende inzicht heeft in de beperkingen door achterstallig onderhoud van bruggen, tunnels en rijkswegen. Wel ‘toereikend’: een saneringsregeling voor varkenshouderijen (en hoe de overheid van die ervaring kan leren) en het zicht dat de minister heeft op verstoringen door gebrekkig onderhoud van het spoor.

Uitvoering beleid loopt vast - meer vacatures bij rijksoverheid, meer inhuur

De Algemene Rekenkamer merkt in een aantal gevallen op dat beleid vastloopt in de uitvoering. Vaak is de regelgeving complex. Het toeslagenstelsel en de inzet om slachtoffers van het toeslagenschandaal te compenseren illustreren dat op pijnlijke wijze. Er zijn bovendien onvoldoende ambtenaren of andere uitvoerders (te werven) om het werk uit te voeren. In de afgelopen 4 jaar is het aantal vacatures bij de rijksoverheid verdubbeld naar 32.000. Noodgedwongen loopt de inhuur van duurdere tijdelijke krachten op. Voor een aantal overheidsdiensten ligt dat aandeel ruim boven de norm (10 %). Het is onduidelijk of verlengingen van tijdelijke contracten voldoen aan wet- en regelgeving. 
Resultaten blijven achter, waardoor verwachtingen van burgers niet gehaald worden. Zo kampt een grote uitvoeringsdienst als de Belastingdienst, onderdeel van het Ministerie van Financiën, met hoge uitstroom, ook vanwege pensionering. Daar moet in de komende 5 jaar bijna de helft van alle werknemers vervangen worden. Het vertrek van belastingambtenaren betekent onder meer verlies aan kennis en expertise. Veel problemen kunnen niet vlot opgelost worden. Personeelskrapte bij de Belastingdienst heeft trage oplossingen voor verouderde ICT tot gevolg, maakt de hersteloperatie toeslagen extra duur, leidt tot inhuur van schijnzelfstandigen, vergroot risico’s op misbruik door belastingbetalers en vertraagt betere dienstverlening aan burgers met betalingsproblemen. 

Dat de politiek nieuwe wensen neerlegt bij de Belastingdienst die ten koste gaan van de noodzakelijke ICT-vernieuwingen, vindt de Rekenkamer zorgelijk. Dit betreft onder meer de modernisering van de systemen voor de 3 grootste belastingstromen, goed voor € 165 miljard aan ontvangsten.
De Algemene Rekenkamer heeft het afgelopen jaar onderzoek naar een aspect van de bedrijfsvoering bij de Douane moeten stopzetten. Dit is gebeurd nadat, voor de onderzoekers, signalen van verhoogde veiligheidsrisico’s waren binnengekomen.

Optreden actief en beheerst; niet elke crisismaatregel effectief

Het optreden van het Rijk in de energiecrisis was actief en beheerst. Sommige steunmaatregelen vanwege de coronapandemie en energiecrisis lopen nog door. Eerder oordeelde de Algemene Rekenkamer dat de inkoop van coronavaccins doeltreffend was. Maar niet elke steunmaatregel is effectief. Zo valt op dat in 2023 voor een regeling voor mkb-bedrijven die veel energie verbruiken (TEK-regeling) van de begrote € 1,4 miljard maar € 156 miljoen is uitgegeven. Daarvan zal de rijksoverheid bovendien € 100 miljoen terugvorderen, omdat de aanvragende ondernemers achteraf er toch geen recht op hebben. De verantwoording door de  minister van Economische Zaken en Klimaat over deze subsidie is op orde. Maar de regeling kwam voor het bedrijfsleven te laat - de gas- en stroomprijzen daalden alweer – en heeft daardoor zijn doel gemist. 

Grote budgetten staan klaar om ingezet te worden

Voor de jaren 2024-2028 heeft het zittende (demissionaire) kabinet veel extra budgetten uit het regeerakkoord van 2022 klaarstaan, mits daarvoor plannen worden uitgewerkt. Zoals voor klimaatbeleid, schoner water, biodiversiteit en de stikstofproblematiek – uit de Monitor Brede Welvaart & SDG’s 2024 blijkt dat de stand van de natuur verder is verslechterd.

Zelf nagaan hoe belastinggeld wordt besteed? De Algemene Rekenkamer lanceert op 15 mei 2024 de webapplicatie Ons geld ontcijferd    Daarmee kan iedereen door het beantwoorden van een aantal vragen via de smart phone, tablet of pc nagaan hoe het belasting- en premiegeld dat zij of hij afdraagt door de rijksoverheid  wordt besteed. Iedere seconde geeft de rijksoverheid ruim € 12.000 uit. Gebeurt dat volgens de regels? Hoeveel gaat er naar onderwijs, zorg of bijvoorbeeld defensie? Wat is ermee bereikt? Wat merkt u er zelf van?  Met Ons geld ontcijferd leer je in een paar swipes hoe de rijksoverheid functioneert en presteert. Deze interactieve webapp is verrijkt met informatie uit het verantwoordingsonderzoek dat de Algemene Rekenkamer op 15 mei naar het parlement stuurt.

Rechtmatigheid is verbeterd

De Algemene Rekenkamer ziet verbeteringen in het financieel beheer bij onder meer het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, dat in de vorige 3 (corona)jaren nog kampte met een ernstige onvolkomenheid. Deels als naijleffect kan de minister van VWS over 2023 de rechtmatigheid van € 2,1 miljard aan voorschotten niet meer aantonen. 
Extra aandacht door de minister van Financiën via een taskforce financieel beheer heeft onder meer het ministerie van VWS geholpen. De rechtmatigheid van de uitgaven is verbeterd. De rijksuitgaven en inkomsten zijn in 2023 binnen de toegestane marges van de rijksrekening afgewikkeld. De verklaring van goedkeuring van de rijksrekening geeft de Algemene Rekenkamer af met een kanttekening. Dit omdat bij de voorschotten de rechtmatigheid van € 2,6 miljard niet vaststaat (zoals voor klantcontactdiensten voor de GGD’en). En vanwege het overschrijden van de tolerantiegrens door te veel fouten of onzekerheden bij het aangaan van verplichtingen die tot uitgaven leiden van € 4,45 miljard (onder meer voor inkoopcontracten). Het parlement zou vaker en tijdiger de vinger aan de pols moeten houden. Meer aandacht is binnen de hele rijksoverheid nodig bij hardnekkige problemen met inkoopprocedures. 

Minder onvolkomenheden in bedrijfsvoering ministeries

De dalende trend in het aantal onvolkomenheden in de bedrijfsvoering bij de rijksoverheid zet door. Zo stelt de Algemene Rekenkamer dit jaar nergens een ernstige onvolkomenheid vast. Er zijn minder problemen bij het informatiebeheer (omgang met IT-systemen) bij diverse ministeries en ook bij de Eerste Kamer en de Nationale ombudsman. De verantwoorde inzet van meer algoritmes in processen bij het Rijk biedt kansen. Zeker gezien de krapte op de arbeidsmarkt. De Rekenkamer heeft algoritmes voor jeugdzorg, verkeersmanagement en grenscontroles onderzocht. Vooral bij het IT-beheer ziet de Rekenkamer nog serieuze aandachtspunten. Bijvoorbeeld als onbevoegden te gemakkelijk bij de data of het algoritme kunnen komen. Zonder goed IT-beheer en regels voor privacy bestaat onder meer het risico dat data van burgers wordt beschadigd of verloren raken.
In de bedrijfsvoering blijven plannen voor de verduurzaming bij het Rijk achter. Zo kwam van een plan om minder gas als energie te gebruiken in gevangenissen onvoldoende terecht. De rijksoverheid rapporteert bovendien niet eenduidig over verminderde uitstoot van CO2. Alle ministeries opgeteld rapporteren ongeveer 25 % meer CO2-uitstoot dan de minister van Binnenlandse Zaken vermeldt in de Jaarrapportage Bedrijfsvoering Rijk.

Parlement te vaak verrast

Te vaak lijkt het erop dat begrotingen of ambities moeten worden aangepast. Te vaak lijkt het alsof het parlement en de samenleving worden verrast. Bijvoorbeeld bij veel hogere kosten voor de renovatie van het Binnenhof en bij de kosten voor asielopvang. Dat is slecht voor het vertrouwen. En te vaak komt bijsturing te laat, te plotseling en wordt ze te licht onderbouwd, schrijft de Algemene Rekenkamer in haar onderzoek. Zeker in een tijd van grote transities, crises, keuzes en druk op de overheidsfinanciën zijn kabinet en parlement erbij gebaat zich actief een beeld van de risico’s te vormen. Zo kunnen die worden meegewogen in de cyclus van begroting en verantwoording. 
De Tweede Kamer kreeg afgelopen jaar bijna 300 evaluaties van beleid van de ministers. Die kunnen meer gebruikt worden, zeker als de kwaliteit ervan toeneemt. Met een beter inzicht in plannen, (tussentijdse) resultaten en risico’s kunnen bestuur en politiek gezamenlijk groot denken, realistisch doen en tijdig leren en bijsturen. Daarom doet de Rekenkamer onder meer de aanbeveling serieus werk te maken van de aangenomen Kamermotie over spending reviews: een volledige doorlichting van de zin en onzin van rijksuitgaven per beleidsterrein. In een nieuw regeerakkoord dienen de extra uitgaven, bezuinigingen en doelen zo vastgelegd te worden dat het parlement de voortgang en resultaten kan monitoren. 
De Algemene Rekenkamer bepleit opnieuw oplossingen om het bestel van controle van de rijksfinanciën met minder dubbelwerk in te richten. Uiteindelijk versterkt dat de controletaak van het parlement. Om te kunnen leren van lessen uit het verleden moet  Verantwoordingsdag vroeger in het jaar plaatsvinden.