Wat leveren EU-subsidies op voor Nederland?

Het is belangrijk dat Europese subsidies volgens de regels worden uitgegeven (rechtmatig zijn). Maar als deze rechtmatigheid in orde is, betekent dit nog niet dat de subsidies het bedoelde effect hebben gehad en dat er dus echt iets met het geld is bereikt (doeltreffend zijn).

Onderzoek van de Algemene Rekenkamer tussen 2003 en 2016 laat zien dat het zicht op de doeltreffendheid en doelmatigheid van het Europese geld vaak ontbrak.
Uit onderzoek dat de Algemene Rekenkamer in 2022 verrichtte, blijkt dat EU-subsidies een belangrijke stimulans vormen voor projecten in Nederland. Ook is doorgaans goed te zien welke prestaties er worden geleverd met het ontvangen geld. Het is echter vaak onduidelijk wat de concrete effecten zijn van de inzet van de subsidies en of het geld doelmatig (oftewel: zo zuinig mogelijk) is ingezet.

Meer informatie

Tussen 2003 en 2016 heeft de Algemene Rekenkamer een serie rapporten uitgebracht over het financieel beheer van EU-subsidies in Nederland en andere EU-lidstaten. In deze zogenoemde EU-trendrapporten onderzochten wij onder meer in hoeverre er inzicht bestaat in de resultaten die worden bereikt met EU-subsidies. Uit dit onderzoek blijkt dat het zicht op de doeltreffendheid en doelmatigheid van het Europese geld vaak ontbrak.

Ook deden wij bij een aantal projecten eigen onderzoek naar de effecten van subsidies. In 2015 bleek uit dergelijk onderzoek naar enkele kleinere projecten dat, voor zo ver we er uitspraken over konden doen, de effectiviteit van de EU-subsidies zeer wisselend was.

In ons EU-trendrapport van januari 2016 hebben wij uitgebreid verwoord wat het belang is van zicht op de doeltreffendheid en doelmatigheid van de besteding van Europees geld en op de daarmee bereikte resultaten. We stellen daarin dat een goed antwoord op de vraag wat met de Europese programma’s wordt bereikt volgens ons het draagvlak bij de burgers voor de EU vergroot en bovendien de mogelijkheid biedt om een gefundeerd politiek debat te voeren over de verdeling van de middelen.

Uit een breed onderzoek dat wij in 2022 deden naar de toegevoegde waarde van EU-subsidies in Nederland kwam naar voren dat van de EU-subsidies die in Nederland worden besteed wel degelijk een belangrijke stimulerende werking uitgaat. De subsidies zorgen ervoor dat projecten worden opgestart en/of met meer kwaliteit of eerder worden uitgevoerd dan mogelijk zou zijn geweest zonder EU-subsidie. Deze onderzoeksuitkomst was het resultaat van een enquête die wij hadden gehouden onder circa 1.300 subsidieontvangers en onder circa 500 afgewezen subsidieaanvragers.

Ook in dit onderzoek concludeerden we dat het inzicht in de uiteindelijke resultaten van projecten over het algemeen beperkt is. Dit hangt samen met de gebrekkige kwaliteit van de effectindicatoren. Daar komt bij dat de zogenoemde midterm-evaluaties, die halverwege de programmaperiode verplicht moeten worden uitgevoerd, te vroeg komen om iets over de effecten te zeggen, terwijl de eindevaluaties te laat zijn om nog bij te kunnen sturen. Een gunstige uitzondering hierop in Nederland vormen projecten die worden gefinancierd uit het Europees Sociaal Fonds (ESF). Over de effecten die worden bereikt met het geld uit dit werkgelegenheidsfonds is wél het een en ander bekend.

Een andere conclusie uit ons onderzoek was dat de toegevoegde waarde van EU-subsidies groter zou kunnen zijn als de verdeling van het beschikbare geld over de onderdelen van de EU-programma’s in Nederland beter onderbouwd zou gebeuren.

Een onderzoek dat wij in 2019 hebben verricht naar de effectiviteit van de landbouwsubsidies die Nederland ontvangt, wees uit dat deze subsidies tot op zekere hoogte effectief zijn. Nederland ontving in de periode 2014-2020 circa € 5 miljard uit het Europese Landbouwgarantiefonds. Deze subsidiestroom was daarmee goed voor ongeveer twee derde van de totale EU-ontvangsten in Nederland.

Met behulp van CBS-gegevens en gegevens van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) gingen wij na in hoeverre de inkomenssteun aan boeren uit het Landbouwgarantiefonds beantwoordde aan de doelstelling om boeren te voorzien van een redelijke levensstandaard. Ons onderzoek leverde indicaties op dat de inkomenssteun deels effectief was. Zonder subsidies zou het bruto bedrijfsinkomen van boeren in iets meer dan de helft van de onderzochte gevallen onder het wettelijk minimumloon hebben gelegen, terwijl dat met de toegekende EU-subsidies het geval was bij ruim een derde van de onderzochte gevallen.

We zagen ook dat ruim een derde van de EU-inkomenssteun terechtkwam bij boeren met een bruto bedrijfsinkomen van tweemaal modaal en meer (na verstrekking van de steun). Onderstaande figuur uit het onderzoeksrapport toont het percentage boeren per inkomensklasse met en zonder inkomenssteun in 2014, en met inkomenssteun op basis van de omvang van de grond (volgens het gewijzigde systeem per 2019).

Met inkomenssteun had 36% van boeren een bruto inkomen onder het wettelijk minimumloon

Gegevens in tabelvorm:

Met inkomenssteun had 36% van boeren een bruto inkomen onder het wettelijk minimumloon
	Meer of gelijk aan 2x modaal	Modaal tot 2x modaal (66.000 euro)	Minimumloon tot modaal (33.000 euro)	Minder dan minimumloon (19.253 euro)
Boeren met inkomen uit bedrijf zonder inkomenssteun	15	19	14	52
Boeren met inkomen uit bedrijf met inkomenssteun 2014	24	26	14	36
Verdeling inkomenssteun over inkomensklassen 2014	37	30	12	21
Boeren met inkomen uit bedrijf met inkomenssteun (systeem vanaf 2019)	23	27	14	36
Verdeling inkomenssteun over inkomensklassen vanaf 2019	34	29	12	24

Meer informatie

EU-trendrapport 2015 - Ontwikkelingen in het financieel management van de Europese Unie (10-02-2015)
EU-trendrapport 2016 - Ontwikkelingen in het financieel management van de Europese Unie (27-01-2016)
Toegevoegde waarde EU-subsidies in Nederland, Algemene Rekenkamer (18-10-2022)
Rapport bij de Nationale verklaring 2019 met deelonderzoek van de Algemene Rekenkamer naar de effectiviteit van landbouwsubsidies in Nederland (15-05-2019)

Het verbeteren van de resultaatgerichtheid van EU-subsidies heeft al langere tijd de aandacht van de Europese Commissie. De Commissie-Juncker startte in 2015 het project ‘EU Budget Focused on Results’.
Meer recent heeft de Commissie-Von der Leyen in het Meerjarig Financieel Kader (periode 2021-2027) bepalingen opgenomen over de resultaatgerichtheid van EU-subsidies. In het prestatiekader van de Europese Commissie voor diezelfde periode is een en ander nader uitgewerkt. Als belangrijk voorbeeld noemt de Europese Commissie daarin het Coronaherstelfonds (RRF) waarin betalingen aan de lidstaten rechtstreeks gekoppeld zijn aan het behalen van de mijlpalen en doelstellingen in de Herstel- en Veerkrachtplannen (HVP) van de lidstaten. Uit een rapport van de Europese Rekenkamer uit oktober 2023 blijkt dat er nog wel flinke verbeteringen nodig zijn om echt zicht te krijgen op de resultaten die met de middelen uit het herstelfonds worden gerealiseerd.

De Europese Commissie beheert een uitgebreide database met gegevens over EU-subsidies in gedeeld beheer. Uit deze database blijkt dat de beschikbare informatie over de uiteindelijke resultaten die door middel van EU-subsidies worden bereikt, beperkt is. Er is bijvoorbeeld wel te zien dat er met een EU-subsidie een brug is gebouwd, maar of die brug daadwerkelijk wordt gebruikt en hoe de brug de economische ontwikkeling van de streek heeft verbeterd, wordt niet vermeld.

In 2021 constateerde ook de Europese Rekenkamer, in een onderzoek naar de prestaties die zijn geleverd met uit EU-subsidies bekostigde programma’s, dat de informatie over behaalde resultaten de laatste jaren weliswaar iets is verbeterd, maar nog veel beter kan. Een later onderzoek van de Europese Rekenkamer naar de met EU-subsidies bereikte prestaties (uit 2022) had een iets andere invalshoek: de wijze waarop de Europese Commissie horizontale EU-doelen zoals klimaat, digitalisering en biodiversiteit financiert en monitort. Maar nog steeds luidde de boodschap van de Europese Rekenkamer dat de informatie over wat EU-subsidies opleveren ontoereikend is.
In 2023 publiceerde de Europese Rekenkamer een analyse van het jaarlijkse beheers- en prestatieverslag over de EU-begroting 2022 van de Commissie. Hieruit blijkt dat de kwaliteit van de prestatiegegevens voor verbetering vatbaar was.