Hebben de Europese noodfondsen hun doel bereikt, en wanneer komt het uitgeleende geld terug?
Noodfondsen
De financiële crisis heeft vanaf 2008 geleid tot een sterke verslechtering van de begrotingssituaties in een groot aantal EU-lidstaten. In 2010 ontstond in Griekenland een onhoudbare situatie die ernstige gevolgen kon hebben voor de gehele eurozone. In mei 2010 besloten Europese Commissie en Europese Centrale Bank (ECB) gezamenlijk tot een financieel hulppakket (‘bail-out’) voor Griekenland.
Vanaf juni 2010 werd op initiatief van de EU-lidstaten met de euro een aantal noodfondsen ingesteld, specifiek voor eurolanden die in een vergelijkbare situatie als Griekenland dreigden terecht te komen:
- Griekse leningenfaciliteit (GLF, 2010): een samenbundeling bilaterale leningen van eurolanden die door de Europese Commissie werd gecoördineerd, gecombineerd met steun van het IMF.
- Europees Financieel Stabilisatiemechanisme (EFSM, 2011): een tijdelijk fonds op communautaire basis (gedragen door alle EU-lidstaten samen).
- Europese Financiële Stabiliteitsfaciliteit (EFSF, 2011): een tijdelijk fonds voor en door eurolanden op intergouvernementele basis (gedragen door landen van de eurozone).
- Europees stabiliteitsmechanisme (ESM, 2012): Permanent fonds op intergouvernementele basis tussen de eurolanden dat het tijdelijke EFSF vervangt.
Wij publiceerden een rapport over de inzet van Europese noodfondsen in 2015. De noodfondsen werden ingezet in het kader van steunprogramma’s voor Griekenland, Ierland, Portugal, Spanje en Cyprus.
| Land/programma | Looptijd | Ingezet noodfonds | Parallelle IMF-steun |
|---|---|---|---|
| Griekenland 1 | 2010-2012 | GLF | Ja |
| Griekenland 2 | 2012-2015 | EFSF | Ja |
|
Griekenland brugfinanciering |
2015 | EFSM | Nee |
| Griekenland 3 | 2015-2018 | ESM | Nee |
| Ierland | 2010-2014 | EFSF, EFSM | Ja |
| Portugal | 2011-2014 | EFSF, EFSM | Ja |
| Spanje | 2011-2014 | ESM | Nee |
| Cyprus | 2013-2016 | ESM | Ja |
Financieel belang en besluitvorming over noodsteun
Het financieel belang voor de landen die bijdragen aan de noodfondsen is groot. Nederland staat als lid van de eurozone voor vele miljarden garant voor de noodfondsen die door de eurolanden zijn opgericht, en heeft eveneens miljarden aan leningen uitstaan.
| Noodfonds | Financieringsvorm | Totaal financieel belang (mld) | Maximale uitleencapaciteit (mld) | Financieel belang Nederland (mld) |
|---|---|---|---|---|
| EFSM | Garantie op basis EU-begroting | € 60 | € 60 | € 2,8 (4,7%) |
| EFSF | Garantie eurolanden | € 780 | Eerst € 440, later € 240 |
€ 49,6 (6,1%) |
| ESM | Gestorte kapitaal | € 80,5 | € 500 | € 4,6 (5,7%) |
| Opvraagbaar kapitaal eurolanden | € 624 | € 35,4 (5,7%) |
||
| GLF | Directe leningen eurolanden | € 52,9 | €52,9 | € 3,2 (6%) |
De maximale uitleencapaciteit van de vier noodfondsen bij elkaar opgeteld bedroeg circa € 850 miljard. Om het Nederlandse financieel belang compleet te maken dient hierbij te worden opgeteld:
- € 2,4 miljard garantie voor 4,7% van het zogenoemde ´betalingsbalansprogramma´ (vergelijkbaar met EFSM, maar voor EU-landen buiten de Eurozone);
- € 1,8 miljard voor 2,2% (Nederlands aandeel) van de door het IMF ingezette noodsteun voor eurolanden. De IMF-steun vond plaats naast de EU-noodsteun.
Het totaal van de Nederlandse garantstelling in het kader van de noodfondsen (inclusief de steun via het IMF) bedraagt circa € 90 miljard. Daarnaast heeft Nederland bijna € 8 miljard bijgedragen door middel van directe leningen aan Griekenland en gestort kapitaal voor het ESM. De steunprogramma's zijn inmiddels afgerond.
De besluitvorming over instelling van een leenfaciliteit en toekenning van gelden vindt, afhankelijk van het fonds, plaats binnen de EU-instellingen of binnen de eurogroep.
Coronacrisis
Het noodfonds ESM wordt ook ingezet bij de bestrijding van de financieel-economische gevolgen van de coronacrisis. Op 23 april 2020 bekrachtigden de regeringsleiders en staatshoofden van EU-lidstaten een pakket waarbij maximaal € 240 miljard vanuit het ESM kan worden uitgeleend. Op 15 mei 2020 werd de kredietlijn van het ESM operationeel.
Meer daarover is te vinden op de website van het ESM.
Het pakket is beschikbaar voor EU-lidstaten die daar om vragen. Tot op heden is dit niet gebeurd.
Meer informatie over de belangrijkste EU-maatregelen.
Doeltreffendheid noodfondsen
Het EFSF en het ESM zijn opgericht met als doel financiële steun verlenen aan landen van de eurozone die in financiële problemen verkeren. Het tijdelijk noodfonds EFSF is in 2012 opgevolgd door het permanente noodfonds ESM. Op 15 juni 2017 is door een onafhankelijk evaluator – aangesteld door de voorzitter van de Raad van Gouverneurs van het ESM – een evaluatietapport gepresenteerd over de steunprogramma’s die zijn uitgevoerd vanaf 2010 tot medio 2016 voor circa € 300 miljard. Het betreft de steunprogramma’s aan Ierland, Portugal, Spanje, Cyprus en Griekenland (t/m het tweede programma). In de evaluatie is gekeken naar de relevantie, effectiviteit en efficiëntie van de door het EFSF en ESM verstrekte steun. In het rapport wordt geconcludeerd dat:
- de oprichting van de beide noodfondsen onontbeerlijk was voor het behoud van de financiële stabiliteit in het eurogebied;
- de fondsen hun mandaat effectief hebben uitgevoerd;
- in alle landen die financiële steun ontvingen zijn - dankzij de steunprogramma’s - de houdbaarheid van de overheidsfinanciën en de economische structuur verbeterd.
Op 11 juni 2020 publiceerde het ESM een eigen evaluatie van de steun aan Griekenland, die werd opgesteld onder leiding van Joaquín Almunia. De evaluatie gaat vooral in op het ESM-programma van 2015 – 2018. De belangrijkste conclusies zijn als volgt (Bron: Brief aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal van 25 juni 2020 over de Jaarvergadering ESM van 11 juni 2020):
- de programma’s hebben volgens de eigen evaluatie de Griekse economie gestabiliseerd, het fundament gelegd voor hervormingen en de Griekse instellingen versterkt. De programma’s zijn cruciaal geweest om Griekenland binnen de eurozone te houden. Wel hadden de programma’s hogere sociale kosten dan in andere programmalanden, onder andere door ingrijpende bezuinigingen
- het behalen van budgettaire doelen onder de ESM-programma’s heeft prioriteit gekregen. Effecten hiervan waren o.a. onder-uitputting van het publieke investeringsbudget en onvoldoende aandacht voor groeibevorderende hervormingen.
- de Griekse crisis gaf een impuls aan de Bankenunie en dit heeft deels het vertrouwen en stabiliteit teruggebracht in de Griekse bankensector.
Aflossen van ontvangen noodsteun
De noodsteun die eurolanden sinds 2010 hebben ontvangen bestaat uit leningen. De landen moeten die ontvangen steun terugbetalen. Bekijk een overzicht op de website van het ESM van wanneer de geleende gelden van de belangrijkste noodfondsen met het grootste financiële belang – het EFSF en het ESM – uiteindelijk moeten zijn terugbetaald.
Het snelst afgerond zijn de terugbetalingen door Spanje voor het ESM, namelijk in 2027. De meest langdurige terugbetalingen vinden plaats door Griekenland voor het EFSF. Die lopen nog tot en met 2070.
Hervorming ESM
In het voorjaar van 2021 ondertekenden de ESM-leden een overeenkomst waarmee het ESM-verdrag wordt geamendeerd. Onder het geamendeerde ESM-verdrag krijgt het ESM onder andere een sterkere rol bij toekomstige steunprogramma’s, meer instrumenten om de schuld van lidstaten houdbaar te maken, en gaat het ESM als 'backstop' voor het gemeenschappelijk afwikkelingsfonds (SRF) dienen als vangnet voor probleembanken in de eurozone. Meer informatie over de hervorming van het ESM staat hier.