Toespraak Pieter Duisenberg in de Tweede Kamer (video)

Speech Pieter Duisenberg, president van de Algemene Rekenkamer. Aanbieding Verantwoordingsonderzoek, Verantwoordingsdag, 15 mei 2024.

(Pieter Duisenberg staat achter het spreekgestoelte)

PIETER DUISENBERG: Het voelt goed om weer terug te zijn in deze Kamer. Ik sta hier vandaag in een heel andere rol, maar nog steeds met hetzelfde doel: zorgen voor een betere balans tussen begroten en verantwoorden, tussen plannen en resultaten. Dat is belangrijk, want ik denk niet dat ik de enige Nederlander ben die niet alleen wil weten wat alles kost, maar ook wat het oplevert. Zeker als het om publiek geld gaat. Dan telt het resultaat. Daarom is Verantwoordingsdag Resultatendag.

Dus u begrijpt dat het mij, toen ik in 2012, net als de heer Van Weyenberg, Kamerlid werd, altijd heeft verbaasd dat er grote aandacht was voor nieuwe plannen en Prinsjesdag, met veel glans en glitter, en relatief weinig aandacht voor de resultaten, voor Verantwoordingsdag. Toch een beetje alsof je bij het verbouwen van je badkamer een fles champagne opentrekt als je de offerte van de aannemer krijgt en de oplevering viert met een koude douche. Natuurlijk is er geen resultaat zonder plan. Je geeft je aannemer toch ook geen zak met geld en zegt: Ik wil een badkamer? Dat levert alleen een hilarisch tv-programma op.

Daarom zijn plannen en resultaten, daarom zijn begroten en verantwoorden, communicerende vaten die elkaar in balans moeten houden. Zeker als het gaat over wat 386 miljard euro aan inkomsten en 390 miljard euro aan uitgaven hebben opgeleverd. Dan moeten we de vraag stellen: heeft het kabinet ons waar voor ons geld gegeven? Want het antwoord op die vraag is belangrijk om het vertrouwen van burgers in de overheid te herstellen.

Daarom is het Verantwoordingsonderzoek dat ik u vandaag aanbied geen kale rekensom. Er hoort ook een verhaal bij. Een verhaal over plannen en resultaten. Over beleid en zeker ook over uitvoering. Over wat er goed ging, ja, er gaat ook heel veel goed, en over wat beter kan. Over wat we kunnen leren van dit begrotingsjaar, zodat we het volgend jaar beter kunnen doen.

Dus wat kunnen we leren van 2023? Op basis van onze onderzoeken kunnen we, kort samengevat, twee conclusies trekken. Een: het gaat beter met de rechtmatigheid van de uitgaven. En twee: de resultaten komen in de knel. We hebben weinig zicht op resultaten en de uitvoering loopt vast.

Over de rechtmatigheid. Dat gaat over de vraag of het geld volgens de regels is besteed. Voor ruim 99% van de uitgaven is het antwoord: Ja. En dat is goed nieuws. Omdat het veel beter is dan een paar jaar geleden. Omdat het binnen de tolerantiegrens valt van de motie Sneller, Inge van Dijk en Heinen. En omdat het voor de verplichtingen ook daalt, al is het daar nog net boven de 1%-grens. Met die kanttekening dus geven we over de rijksrekening 2023 een goedkeurende verklaring. Ook kunnen we constateren dat er in de bedrijfsvoering steeds meer goed gaat. De onderzoeken laten dat zien: sinds 2020 dalen de onvolkomenheden.

Er is, terecht, steeds meer aandacht voor het financiële beheer bij de rijksoverheid. Bijvoorbeeld, zoals de minister aangaf, door de instelling van de Taskforce Financieel Beheer van het ministerie van Financiën en het verbeterde financieel beheer bij het ministerie van VWS. En zeker ook door de aandacht van Kamerleden uit alle fracties die buiten de schijnwerpers rapporteur zijn over begroting en verantwoording voor de verschillende Kamercommissies en zo de nagels van de Kamer scherpen, zodat de Kamer geen lam is maar een leeuw.

Natuurlijk zijn er naast de complimenten ook nog een paar aandachtspunten: lessen om te leren. Een wat ongemakkelijke les is wat we leren van de uitvoering van herstel-, schade- en crisismaatregelen. De politieke keuze was duidelijk: snelheid en ruimhartigheid moest gaan boven precisie, zorgvuldigheid en doelmatigheid. Wij zetten in onze controles in een aantal gevallen vraagtekens bij de rechtmatigheid. Want het staat u vrij om dit soort welbewuste keuzes te maken, maar het is onze taak om u op de gevolgen daarvan te wijzen.

Een andere les die we moeten leren, is beter omgaan met het inkopen van mensen en middelen. Dat moeten we goed regelen, met oog op de risico's. Denk aan de grote onderhoudscontracten voor wegen en bruggen bij Rijkswaterstaat. De enorme inkoopopgaven bij Defensie, onder grote tijdsdruk. Of terugkijkend, de inkoop van mondkapjes en de inhuur van callcenters tijdens de pandemie. Het gaat tenslotte om grote bedragen. Het gaat om heel veel publiek geld.

Een hele belangrijke les is dat we anders om moeten gaan met onzekerheden. Om al die verrassingen te voorkomen die helemaal niet zo verrassend zouden mogen zijn. Bijvoorbeeld de oplopende kosten voor de renovatie van het Binnenhof. Was dat echt een verrassing? En de kosten voor asielopvang? Als we weten dat de asielkosten 21 van de afgelopen 23 jaar naar boven moesten worden aangepast, is er volgens mij sprake van een patroon, niet van een verrassing. Dit soort verrassingen, deze bommetjes in de Hofvijver, zijn niet het vuurwerk waar Nederland zo dol op is, maar juist heel slecht voor het vertrouwen in de overheid. Want een verrassing is vooral een gebrek aan controle.

Over mijn tweede punt, de resultaten van het beleid, trekken we twee conclusies: we hebben weinig zicht op resultaten en de uitvoering loopt vast. Anders gezegd: het is niet altijd duidelijk of we waar voor ons geld kregen. We hebben voor dit Verantwoordingsonderzoek gekeken naar de resultaten van het vierde kabinet Rutte. Want er was iets bijzonders aan dat kabinet: dit kabinet had als plan om 76 miljard euro extra uit te geven en dat was nog nooit eerder gedaan. Zelfs niet door het kabinet Den Uyl. Maar al dat extra geld lijkt nu meer op een schaduwbegroting: veel geld, 7,2 miljard, is helemaal nog niet uitgegeven, dus zijn de plannen vaak niet gerealiseerd.

Waarom? Omdat de uitvoering vastloopt door personeelsgebrek, door systemen en door processen. Want er is te weinig personeel om te doen wat we willen doen. Net zoals je nauwelijks een aannemer kunt vinden als je je badkamer wil verbouwen, heeft de rijksoverheid hetzelfde probleem: er zijn 32.000 vacatures. Daarnaast hebben we te maken met verouderde IT-systemen. Bijvoorbeeld bij de Belastingdienst. Het systeem dat ze daar gebruiken voor het berekenen en innen van de omzetbelasting werd in 1982 gebouwd. Dat systeem, en de systemen voor inkomstenbelasting en loonbelasting, samen zijn die goed voor 165 miljard euro
aan belastinginkomsten, dat systeem moet in 2026 zijn gemoderniseerd.

Ook loopt de uitvoering vast door complexe processen. Een schrijnend voorbeeld is het probleem van de stapelfacturen. Ruim een miljoen Nederlanders betaalt elk jaar een eigen bijdrage voor langdurige zorg. Bijna 1 op de 3 mensen die zo'n eigen bijdrage betalen, wordt geconfronteerd met stapelfacturen. Dat zijn facturen waarin de eigen bijdrage voor meerdere maanden tegelijk in rekening wordt gebracht. Vaak gaat het om kwetsbare mensen die door de stapelfacturen te maken krijgen met financiële onzekerheid en betalingsproblemen. Uit ons onderzoek blijkt dat de minister geen goed zicht heeft op de omvang van het probleem. En we weten wat er dan kan gebeuren. Blijven opletten dus.

Gelukkig ging er ook veel goed. Een mooi voorbeeld is de aanpak van de energiecrisis. Dat verliep actief en beheerst. Ook heel doelmatig en doeltreffend was volgens ons onderzoek de inkoop van coronavaccins en de stappen die zijn gezet naar CO2-opslag onder de Noordzee. Eén project bij LNV, Landbouw,
Natuur en Visserij, wil ik ook noemen: de sanering van de varkenshouderijen. Een project dat heeft bijgedragen aan stikstofreductie en ervaringen heeft opgeleverd die zich vertalen in nieuwe regelingen voor stoppende boeren.

Wat ons vooral het zicht ontneemt op resultaten, is het ontbreken van duidelijke, concrete doelen. Bijvoorbeeld de 1,6 miljard die het kabinet heeft uitgetrokken om gelijke kansen in het mbo te creëren. Dat was een plan zonder duidelijke doelstellingen, en dus ook zonder duidelijk resultaat. En dat geldt ook voor veel andere extra uitgaven van kabinet Rutte 4: het is uit de jaarverslagen niet duidelijk wat de resultaten zijn. En dat is jammer. Want publiek geld vraagt om publieke verantwoording, zeker als het om zoveel extra geld gaat.

Dat zijn in het kort onze bevindingen, onze conclusies. Onze aanbevelingen, onze lessen die we hiervan kunnen leren, zijn nog korter: kies, vereenvoudig, controleer. Kies: regeren is keuzes maken. Je kunt niet alles. Dus kies realistische en concrete doelen, laat de resultaten zien en leer daarvan. Vereenvoudig: zorg dat de overheid kan doen wat ze belooft, zodat burgers weten waar ze aan toe zijn. Dus hou op met het stapelen van regelingen en te veel uitzonderingen. Maak tijd om systemen op orde te brengen. Vereenvoudig de uitvoering. Controleer: zorg voor betere democratische controle op geld en resultaat. Niet alleen achteraf, maar ook voor en tijdens. Met oog voor de toekomst.

Dus: doe meer met evaluaties, zoals is voorgesteld in de motie van Van Vroonhoven/Vermeer, volg tussentijdse resultaten, breng risico’s en onzekerheden in kaart en voorkom verrassingen. Zorg dat je de resultaten kent van de 'oude' plannen, voordat je met nieuwe plannen komt. Dus ook: nu de Voorjaarsnota eerder uitkomt, moet ook deze Verantwoordingsdag eerder in het jaar gaan plaatsvinden.

Zo zorgen we er samen voor dat begroten en verantwoorden de communicerende vaten zijn die ze moeten zijn. Zo zorgen we samen voor een overheid die betere keuzes maakt, verrassingen voorkomt, leert van wat nog niet goed gaat en resultaten viert. Want resultaten vieren is belangrijk.

Dus: Verantwoordingsdag is Resultatendag. Een dag om te leren van wat er nog niet goed gaat en te vieren wat wel goed gaat. Nee, ik denk dan niet aan een groots concert of een foodtruckfestival, maar ik denk ook niet aan een koude douche. Eerder aan een warm bad: een dag om samen te beleven, met politiek, burgers en bedrijven. Met een glaasje champagne en misschien ook wel een vleugje oranje.

Mijnheer de voorzitter, dan bied ik u nu graag ons Verantwoordingsonderzoek over 2023 aan. Een samenvatting wordt nu ook aan u allen uitgedeeld. En u vindt op de samenvatting een QR-code, wij gaan met onze tijd mee, van onze nieuwe publieksversie verantwoordings-app, voor alle mensen in Nederland, 'Ons geld ontcijferd'. Dank u wel.

(GEROFFEL VANUIT DE ZAAL)

(GEROEZEMOES)

(Pieter Duisenberg haalt de resultaten van het Verantwoordingsonderzoek 2023 uit een glazen koffer en overhandigt die aan de Tweede Kamer.