Grip op menselijke maat

Leidraad voor de menselijke maat

Een vrouw die door een herbeoordeling een nabetaling van 5000 euro kreeg van het UWV, vanwege arbeidsongeschiktheid. Maar door dat extra WIA-geld moest ze een deel van haar nabestaandenuitkering juist terugbetalen. Ook de Belastingdienst vordert nog loonheffing omdat op beide uitkeringen een loonheffingskorting was toegepast. Aan het eind van het verhaal had ze geen 5000 euro extra, maar 1000 euro minder.

Uit de parlementaire onderzoeken naar de toeslagenaffaire Ongekend onrecht en naar het fraudebeleid Blind voor mens en recht bleek dat de overheid de menselijke maat uit het oog verloren is. De Algemene Rekenkamer heeft als missie om het functioneren van de rijksoverheid te verbeteren, zeker als het om de omgang met burgers gaat. Daarom heeft de Algemene Rekenkamer deze leidraad ontwikkeld, die overheidsinstanties kan helpen bij het verbeteren van hun dienstverlening.

Gebaseerd op onderzoek naar arbeidsongeschiktheid

De Rekenkamer baseert de leidraad op uitvoerig onderzoek naar de arbeidsongeschiktheidsverzekering WIA, die UWV uitvoert. In 2023 was daarmee € 9,3 miljard gemoeid, exclusief uitvoeringskosten. Uit het onderzoek blijkt dat de WIA bij een deel van de uitkeringsgerechtigden niet uitpakt zoals die was bedoeld. Sommige arbeidsongeschikten zijn onzeker over hun inkomen. Jaarlijks moet 5% van de uitkeringsgerechtigden een bedrag terugbetalen van gemiddeld meer dan € 2.000, bijvoorbeeld doordat inkomsten worden gekort op de uitkering. De ingewikkelde stapeling van regels voor uitkeringen, toeslagen en belastingen maakt het voor uitkeringsgerechtigden  onduidelijk en onvoorspelbaar waar ze recht op hebben.

Vragen

De leidraad bestaat uit een aantal concrete vragen die Kamerleden, ministers, (top)ambtenaren, uitvoerders en toezichthouders van beleid en wetgeving zichzelf kunnen stellen. Zoals vragen over de ruimte die uitvoerders krijgen om maatwerk te bieden en eigen afwegingen te maken om te voorkomen dat burgers in de knel komen, en over een duidelijke toelichting van besluiten. Menselijke maat betekent ook dat een onbewuste fout van een burger gecorrigeerd kan worden. En dat voor mensen rechten en verplichtingen duidelijk en begrijpelijk zijn, zodat onbewuste fouten worden voorkomen. Met deze en andere vragen krijgen overheidsinstanties meer grip op de menselijke maat.

‘Houvast, geen afvinklijstje’

Ewout Irrgang, collegelid van de Algemene Rekenkamer, legt uit hoe de leidraad gezien moet worden: “Het is een houvast, geen afvinklijstje of extra regels. De menselijke maat is een manier van werken, waarin uitvoerders soms af moeten kunnen wijken van de letter van de wet om de burger te kunnen helpen volgens de geest van de wet. De leidraad moet bijdragen aan een beter presterende overheid, én een overheid die leert en wetgeving aanpast als deze onbedoeld nadelig uitpakt. Dat is belangrijk, want de gevolgen kunnen enorm zijn voor burgers en bedrijven.”

Belemmering om weer aan het werk te gaan

De ingewikkelde stapeling van regels maakt het voor gedeeltelijk arbeidsongeschikten onvoorspelbaar wat hun inkomen wordt als ze (meer) gaan werken. Dit belemmert hen om weer aan het werk te gaan. Financiële maatregelen hebben niet het gewenste effect.  Als mensen onbedoeld worden benadeeld, bieden regels de ruimte om in specifieke gevallen een maatwerkoplossing te vinden. Maar niet altijd. Bovendien is maatwerk relatief duur, soms willekeurig, en geen oplossing voor structurele problemen die het onbedoelde gevolg zijn van ingewikkelde regelgeving. 

De valkuil is dus om te denken dat de menselijke maat dé oplossing is voor de problemen in de uitvoering. De oplossing is betere wetgeving, waardoor maatwerk meestal niet nodig is. Er zullen dan altijd toch nog situaties overblijven waarin de wet niet uitpakt zoals die was bedoeld. In die gevallen is maatwerk in de uitvoering nodig, voor een beperkt aantal individuele gevallen. Niet als oplossing dus, maar als sluitstuk. Dat is wat de leidraad probeert te bevorderen.

Eerder concludeerde de onafhankelijke commissie toekomst arbeidsongeschiktheidsstelsel (OCTAS) dat de complexiteit van de WIA het grootste probleem is, en presenteerde 3 varianten voor een eenvoudiger arbeidsongeschiktheidsstelsel. Ook op andere beleidsterreinen ziet de Rekenkamer ingewikkelde wetgeving die onbedoelde gevolgen heeft en de behoefte aan meer menselijke maat, zoals bij toeslagen en belastingen. De Rekenkamer is ervan overtuigd dat de leidraad breder inzetbaar is, ook buiten de sociale zekerheid.

Heeft u feedback over dit onderzoek?

Wij heten alle feedback op onze onderzoeken van harte welkom. Wat vindt u van dit rapport? Heeft u er vragen over of heeft u behoefte aan nadere uitleg? Mail ons dan op feedback@rekenkamer.nl. We nemen alle e-mails in overweging en zullen ze met zorg behandelen.