NVRR-jubileumcongres

Toespraak | 11-10-2023

Felicitaties 
Van harte gefeliciteerd met de 20e verjaardag van de vereniging van rekenkamers! 
Ónze vereniging, want ook de Algemene Rekenkamer is vanaf het begin lid en heeft geholpen met het opzetten van deze vereniging.

Leeftijd
Een volwassen leeftijd. De vereniging wordt inmiddels serieus genomen. Daarom is het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties vandaag hier ook vertegenwoordigd. U gaat het ministerie vast nog enkele boodschappen meegeven. En misschien kunt u ook wel iets met mijn voorzetten…

Ik vind 20 jaar wel een leeftijd om een beetje bij te mijmeren. 
Mijn collega Ewout Irrgang zei op 17 mei jongstleden, op de derde woensdag van mei, tegen de Tweede Kamer: “… de traditie van Verantwoordingsdag is nog geen kwart eeuw oud en is in die tijd ook gegroeid. Omarm dat. Ga daarmee door waar nodig.” Dat roep ik u ook toe. 

Mooie ontwikkeling waardering
De afgelopen 20 jaar hebben uitgewezen dat lokale en  regionale rekenkamers en rekenkamers van waterschappen ertoe doen – ik hoef maar een blik op de website www.nvrr.nl te werpen om tal van mooie, lezenswaardige en indrukwekkende onderzoeken te lezen uit uw koker.

Daarom sta ik hier graag namens de Algemene Rekenkamer, om u te feliciteren, maar vooral ook om mijn waardering uit te spreken voor uw werk. Ook een aantal van onze medewerkers zal vandaag een duit in het zakje doen om van dit jubileumcongres iets moois te maken.

20 jaar - je bent zo oud als je je voelt
Met een gerust hart kan ik u zeggen: als rekenkamer kun je ook echt oud worden. 
De Algemene Rekenkamer in haar huidige functie bestaat sinds 1814, dus inmiddels 209 jaar. 
Maar feitelijk zijn we nog veel ouder, want onze grondleggers hebben ruim 600 jaar geleden al eerste belangrijke stappen gezet: in 1386 werd de Vlaamse Rekenkamer in de Nederlanden in Rijsel (Lille) opgericht, in 1404 de Brabantse Rekenkamer in Brussel en in 1447 de Hollandse Rekenkamer in Den Haag. In de eeuwen daarna worden deze rekenkamers soms samengevoegd en daarna weer gescheiden. 
Ook worden zo nu en dan nieuwe rekenkamers opgericht. Zo komt er in 1608 een Generaliteitsrekenkamer van de Republiek der Verenigde Nederlanden in Den Haag. 

De Algemene Rekenkamer van het Koninkrijk der Nederlanden dateert, zoals gezegd, van 1814. Dus het huidige hoge college van staat waar ik samen met Pieter Duisenberg en Ewout Irrgang leiding aan mag geven, is voortgekomen uit een verzameling van regionale en lokale rekenkamers! Rekenkamers slapen, waken, staan weer op. Niets staat stil in onze geschiedenis.

Vandaag op dit jubileumcongres wordt straks een workshop verzorgd door mijn collega’s Sjoerd Keulen en Nils Nijdam over verleden en toekomst van rekenkamers. Doe er uw voordeel mee!

Vught
Een voorbeeld: in Vught waar met het recente unanieme besluit van de Vughtse gemeenteraad om een verordening voor een gemeentelijke rekenkamer in te stellen, is er na 8 jaar ook in Vught weer een werkende rekenkamer! En dat verdient elke gemeente in Nederland! Het aantal ‘zogenoemde ‘slapende rekenkamers’ neemt gelukkig af. En passant wens ik mijn collega Maaike Damen veel succes als één van de leden van de Vughtse rekenkamer.

Decentralisaties
Maar er is meer te bespreken dan alleen het mooie weer. Ik hou van up beat-verhalen, maar er is toch echt wel iets aan de hand.

Wil de energietransitie slagen of de landelijke bossenstrategie of het jeugdbeleid, om maar een paar voorbeelden te noemen, dan zullen lokale, regionale en landelijke politici en de ambtelijke diensten zij aan zij moeten staan om tot voldoende resultaten te kunnen komen. 

Het is een open deur als ik zeg dat met name de gemeenten de afgelopen jaren flink wat extra taken op hun bord hebben gekregen. 

De besluiten van de rijksoverheid om in 2015 taken te decentraliseren betekent dat ook veel lokale en regionale rekenkamers te maken hebben met de uitvoering van beleid op terreinen als de jeugdzorg en andere aspecten van het sociaal domein. 
De drie decentralisaties van 2015 gingen gepaard met een verplaatsing van taken op het gebied van werk, zorg en jeugd en een budgetoverheveling van € 10 miljard. Daarmee is feitelijk het werkgebied voor de lokale en regionale rekenkamers uitgebreid. 

U en ik weten dat rekenkamers de niet te onderschatten rol hebben om vast te stellen dat beleid in de praktijk oplevert wat er beoogd was. Wat zijn resultaten van beleid, hoe staat het met de uitvoering? Of beter nog: zijn ambities wel uitvoerbaar? 
Dat geldt zeker ook voor gedecentraliseerd beleid. De overheid moet zorgen dat rekenkamers hun taken kunnen uitvoeren. 

We zien als Algemene Rekenkamer regelmatig dat politieke ambities torenhoog zijn, maar dat er weinig is nagedacht over wat het kost. Soms wordt er een behoorlijk som geld neergezet, maar blijkt dat er aan het eind van het jaar onderuitputting is en onderrealisatie van beleid, maar we zien ook vaak de andere kant: hoge doelen worden gesteld, maar (te) lage middelen worden ingezet. Daarnaast is gebrek aan uitvoerbaarheid een probleem.

Lokale uitvoering 
Budget
Ik hoor dat er zorgen zijn over voldoende budget in gemeente en provincie, en over voldoende bemensing. Dat zijn belangrijke aspecten waar niet alleen uw gemeenteraden en Provinciale Staten een helder standpunt over moeten innemen, maar ook de landelijke politiek. Er is en wordt immers volop rijksbeleid gedecentraliseerd. Zodat overheidsbeleid zo dicht mogelijk bij de burgers wordt in- en uitgevoerd. 

Vinger aan pols en bijsturen
Maar dat ontslaat ministers niet van de verplichting om een vinger aan de pols te houden. De minister is verantwoordelijk om inzicht te hebben in realisatie van beleidsdoelen en te sturen als beleidsdoelen uit beeld raken of niet worden gehaald. Dat kan op allerlei manieren. Ambities herformuleren, wet en/of stelsel herinrichten, middelen inzetten.

Verantwoording
Een minister is er ook aan gehouden dat hij verantwoording aflegt over zijn beleid. Hetzelfde geldt voor B&W of Gedeputeerde Staten. En wij hebben als rekenkamers een verantwoordelijkheid om onderzoek te doen naar die resultaten.

Voorbeeld jeugdbescherming 
Dit jaar hebben we gepubliceerd over de jeugdbescherming. Hoe werkt de Jeugdwet van 2015 uit in de praktijk? Wij stelden vast dat  - acht jaar later - kinderen die het hardst hulp nodig hebben dat niet krijgen in het gedecentraliseerde stelsel. Door de decentralisatie en vervolgens gezamenlijke inkoop in regionale samenwerkingsverbanden hebben zowel gemeenteraden als de minister beperkt zicht op de (ontoereikende) zorg voor jeugdigen met een beschermingsmaatregel. De ingewikkelde inrichting van het stelsel nodigt vervolgens uit tot een patroon waarbij iedere partij naar een ander wijst als iets moet worden opgelost. De minister sprak vertrouwen uit in de hervormingsagenda voor de zorg. Wij delen dat vertrouwen vooralsnog niet. 

Mijn collega’s Pauline Reeuwijk en Cora Kreft vertellen er meer over, later vandaag in een speciale workshop. Pauline is trouwens ook lid van de rekenkamer van de gemeente Den Haag.
 
Decentrale rekenkamers en Algemene Rekenkamer zij aan zij 
U en ik weten dat rekenkamers de niet te onderschatten rol hebben om vast te stellen dat beleid in de praktijk oplevert wat er beoogd was. Dat geldt zeker ook voor gedecentraliseerd beleid. De overheid moet zorgen dat rekenkamers hun taken kunnen uitvoeren.

Warmtetransitie
Net als in veel gemeentehuizen en hopelijk ook bij veel lokale rekenkamers staat de zogenaamde warmtetransitie hoog op de agenda. U weet wel, hoe krijgen we straks ons huis verwarmd zonder fossiele brandstoffen? 
Bij de Algemene Rekenkamer loopt nu onderzoek naar een van de grootste subsidieregelingen van de rijksoverheid, de ISDE-regeling, waarmee particulieren warmtepompen kunnen aanschaffen. Vervolgens gaan we aan de slag met onderzoek naar de collectieve aanpak via de warmtenetten die er moeten komen. In bijvoorbeeld Groningen en Zwolle is hiervoor al volop aandacht. 

Wat kunnen we als rekenkamer van elkaar leren? Zowel op lokaal als op rijksniveau? Bijvoorbeeld over de vraag of veelgebruik van de ISDE-regeling voor individuele huishoudens  de doelmatigheid van de aanleg van  warmtenetten in wijken en dorpen ondergraaft. 

Wij weten het nog niet, maar u en wij kunnen de komende tijd op dit onderwerp onze toegevoegde waarde bewijzen. 

Energiebesparing
De Algemene Rekenkamer heeft een programma waarbinnen we onderzoek doen naar de ambities op het gebied van energie en klimaat. Dit najaar starten we een nieuw onderzoek naar de energiebesparingsplicht bij bedrijven. Omdat dit bij uitstek een onderwerp is van landelijke ambities met decentrale realisatie, gaan we hierin samenwerken met lokale rekenkamers via de NVRR. Dat is een fantastisch kans om van elkaar te leren en vooral elkaars kracht te versterken! 

Er staat al een bericht over op www.nvrr.nl, maar wilt u daar meer over weten? Mijn collega Jaap Ligthart verzorgt daar samen met Linze Schaap van de Noordelijke Rekenkamer en van de NVRR hier later vandaag een workshop over.

Gemeentewet 2001 dualisering
Er is nog heel veel onderzoek door álle rekenkamers te doen om vast te stellen of de overheid levert wat er beloofd is. Of het ook doelmatig gebeurt. Ook bij gedecentraliseerd beleid. Met de decentralisaties is het maar de vraag of de publieke verantwoording en controle op lokaal niveau wel voldoende is versterkt. 
En dat was wel een van de beloftes vastgelegd in de memorie van toelichting bij de Gemeentewet 2001 toen het over de invoering van de dualisering ging.

Natuur en stikstof
We weten dat de landelijke overheid kaders stelt, maar de nadere invulling en uitvoering bij provincies ligt. Denk bijvoorbeeld aan de aanpak om de stikstofuitstoot terug te dringen. Hierbij gaat het om Europese afspraken waar de nationale staten aan gebonden zijn. Vers geformeerde provinciebesturen mogen hiermee aan de slag. Soms lijkt het alsof de rijksoverheid complexe problemen (‘wicked problems’) het liefste decentraliseert… 

Vooruitgang kost tijd van rechtmatigheid naar ESG-auditing
Omzien in nietsdoen is hier en nu op deze verjaardag niet aan de orde. Daarom wat opbeurende woorden. Want niet alleen barsten jonge rekenkamers vaak van de ambitie. Als je al wat langer meegaat als rekenkamer, weet je dat ontwikkeling en vooruitgang mogelijk is. 

Ons werk is ook gaandeweg gegroeid. Lange tijd deden we bij de Algemene Rekenkamer alleen onderzoek of middelen worden uitgegeven in overeenstemming met de geldende regels en afspraken, het rechtmatigheidsonderzoek. Werk dat nu bij gemeenten en provincies vooral door een externe accountant wordt uitgevoerd.

De laatste decennia zijn wij meer en meer onderzoek gaan doen naar de bedrijfsvoering (operational auditing) van de rijksoverheid. Is het een beetje handig georganiseerd? Maar ook IT-auditing: bijjvoorbeeld op het terrein van informatiebeveiliging. Dat laatste is natuurlijk ook bij gemeenten een belangrijk onderwerp. Ik hoef in dit gezelschap alleen maar de gemeenten Asten en Hof van Twente te noemen. Daar hebben digitale inbraken tot veel ellende geleid. Er zijn ook mooie voorbeelden te noemen. Ik denk bijvoorbeeld aan het meldpunt Ethisch hacken van de gemeente Amsterdam.

Natuurlijk zijn wij in ons werk de laatste jaren steeds meer gaan onderzoeken welke beleidsresultaten worden geboekt (performance auditing). Krijgen de belastingbetalers waar voor hun geld? Is overheidsbeleid zinnig? Om de doelmatigheid en doeltreffendheid van beleid vast te stellen, hebben wij als rekenkamers allemaal een belangrijke taak te verrichten. Op lokaal, regionaal en nationaal niveau. Volgende ontwikkeling die op ons afkomt is de ESG-auditing. Een plicht voor bedrijven, maar straks waarschijnlijk ook voor overheden. 

Wet versterking decentrale rekenkamers 
Dit jaar is de Wet versterking decentrale rekenkamers ingegaan. Die biedt onder meer een uitbreiding van bevoegdheden voor decentrale rekenkamers. Voortaan is ook onderzoek mogelijk bij privaatrechtelijke rechtspersonen waar bijvoorbeeld zorg of maatschappelijke ondersteuning in het sociale domein wordt ingekocht. Een belangrijke stap vooruit, ook met in het achterhoofd de bestrijding van zorgfraude.
Ook zijn de mogelijkheden voor onderzoek naar subsidies, garanties en leningen verruimd. 

Verjaardag
Kortom, op onze verjaardag zeg ik hardop: wij rekenkamers doen ertoe! 20 jaar verenigd en nog 20 decennia voor ons. 

Vandaag dus taartje of een borrel en heel veel aanvullende informatie op dit prachtige jubileumcongres. Het taartje is van NVRR, de borrel wordt u door de Algemene Rekenkamer aangeboden. 
Ik wens u een goed congres!