Overheidsfinanciën verbeterd, zicht op realisatie van 486 financiële maatregelen beperkt
Weinig inzicht in economische en maatschappelijke gevolgen
De Algemene Rekenkamer heeft zes jaar rijksbeleid ter verbetering van de overheidsfinanciën in kaart gebracht. Het is aannemelijk dat de pakketten met honderden maatregelen van de afgelopen drie kabinetten bijgedragen hebben aan de verbetering van de rijksfinanciën. Dit is gebeurd met een mix van bezuinigingen, lastenverzwaringen en in beperktere mate intensiveringen en lastenverlichtingen. Die gaan naar verwachting per saldo structureel € 47,4 miljard opleveren (€ 50,4 miljard was aangekondigd). Niet duidelijk is in welke mate de vanaf 2011 genomen maatregelen hebben bijgedragen aan het op orde brengen van de overheidsfinanciën. De kabinetten hebben namelijk niet bijgehouden wat de exacte financiële opbrengst van de maatregelen is geweest, wat de maatschappelijke consequenties zijn en wat de (negatieve) gevolgen zijn geweest voor de economie.
Het rapport Kosten en baten van saldoverbeterende maatregelen 2011-2016 - Zicht op zes jaar bezuinigen en lasten verzwaren is op 3 oktober 2016 door de Algemene Rekenkamer gepubliceerd. Het Centraal Planbureau raamt weglek-effecten (bezuinigingen op een bepaald terrein leiden tot onvoorziene hogere uitgaven of lagere inkomsten elders), maar of die zich in de praktijk in die mate manifesteren is niet bekend. Evenmin zijn de maatschappelijke kosten – welke prijs betalen burgers en bedrijven? – door het kabinet systematisch in beeld gebracht. Zonder deze informatie kan het parlement bij een volgende economische crisis en verslechterende overheidsfinanciën niet afwegen of een aanpak zoals in de afgelopen jaren weer wenselijk is.
Wie voelt het in de portemonnee? Wie heeft het meest gemerkt van het beleid om de overheidsfinanciën te verbeteren door per saldo lagere overheidsuitgaven en hogere belastingen? Analyse van alle 486 maatregelen wijst uit dat het grootste deel, € 24,1 miljard, bij de overheid zelf is bezuinigd. Voorbeelden daarvan zijn korten op de uitgaven voor gemeenten, voor ministeries en uitvoeringsorganisaties, zoals de Belastingdienst, veiligheidsdienst AIVD en uitkeringsorganisatie UWV. En jarenlang bevriezen van ambtenarensalarissen.
Burgers kregen door de budgettaire maatregelen opgeteld € 16,2 miljard te verwerken. Voorbeelden hiervan zijn het verlagen van de kinderopvangtoeslag, en verhogen van accijns op sigaretten en de assurantiebelasting en de AOW-leeftijd. Bedrijven moesten per saldo € 7,1 miljard verteren. Denk aan het stopzetten of verminderen van subsidies en invoeren van een bankenbelasting.
Alle maatregelen zijn in een database terug te vinden via www.rekenkamer.nl.
Aanzet onderzoek kreeg weinig navolging
Dit onderzoek van de Algemene Rekenkamer is een vervolg op de Bezuinigingsmonitor die in 2011 is gepubliceerd. Dat initiatief werd overgenomen door het kabinet-Rutte/Verhagen. De minister-president meldde eind 2012 bij het aantreden van het kabinet-Rutte/Asscher echter dat zo’n monitor niet wordt voortgezet. De Algemene Rekenkamer heeft sindsdien diverse onderzoeken naar specifieke kabinetsmaatregelen uitgevoerd om zicht te krijgen op financiële en maatschappelijke gevolgen. Daarop kondigde de minister van Financiën in 2014 aan de verantwoording over individuele maatregelen te verbeteren. Dat heeft niet geleid tot een meerjarig en integraal beeld over de effectiviteit van het crisisbeleid.
Aanbevelingen Algemene Rekenkamer, reactie minister van Financiën
Voor kabinet en parlement is beter inzicht in kosten en opbrengsten van bezuinigingen en lastenverzwaringen van belang om te kunnen beoordelen of beleid succesvol is. De Algemene Rekenkamer beveelt de minister van Financiën aan bij invoering van toekomstige maatregelen van tevoren af te spreken hoe de effecten in samenleving en qua geld gemonitord worden. Ook zijn afspraken gewenst hoe Kamerleden de gevolgen in beeld gebracht krijgen. Verder zou de minister alsnog onderzoek moeten doen naar de financiële en maatschappelijke gevolgen van de belangrijkste bezuinigingen en lastenverzwaringen, inclusief de invloed op de economie. Economen zijn verdeeld of en zo ja hoeveel schade het bezuinigingsbeleid op de economische groei in Nederland heeft berokkend. Voor een beter inzicht kan de Tweede Kamer, gezien haar rol bij kabinetsformaties, ook voorbereidingen treffen door maatschappelijke effecten te betrekken bij de doorrekening van het regeerakkoord. In juli jl. riep de ambtelijke Studiegroep begrotingsruimte ook al op tot meer inzicht in de doelmatigheid van overheidsbeleid.
De minister van Financiën schrijft in een reactie dat met economische modellen en diverse andere instrumenten effecten van beleid in kaart worden gebracht. Het CPB heeft geconstateerd dat de vraaguitval vanwege de crisis niet heeft geleid tot een permanent negatief effect op de groeicapaciteit van Nederland. De minister denkt dat er winst te boeken is door bij aanvang van beleid betere informatie te verzamelen. In haar nawoord stelt de Algemene Rekenkamer dat inzicht in effecten van beleid ook van belang is om de besluitvorming en verantwoording bij toekomstige maatregelen te kunnen verbeteren.