Welke maatregelen heeft de EU genomen naar aanleiding van de Russische invasie in Oekraïne?

Vluchtelingen

Op 24 februari 2022 startte Rusland een militaire invasie in Oekraïne die op dit moment nog steeds voortduurt. De oorlog in Oekraïne heeft grote humanitaire gevolgen voor de inwoners van het land en heeft geleid tot een ongekende stroom aan vluchtelingen richting diverse lidstaten van de EU. Op 4 maart 2022 heeft de Raad besloten om de Tijdelijke beschermingsrichtlijn voor het eerst sinds de inwerkingtreding op 7 augustus 2001 te activeren. Dit betekent dat Oekraïense onderdanen die sinds 24 februari 2022 ontheemd zijn geraakt door de militaire invasie van Rusland tijdelijke bescherming krijgen in de EU.

Tijdelijke bescherming houdt in dat de Oekraïense vluchtelingen in de EU-lidstaten mogen verblijven zonder dat zij asiel hoeven aan te vragen. Zij hebben recht op onder meer huisvesting, onderwijs en mogen in de EU werken. Op 14 oktober 2022 is de tijdelijke beschermingsrichtlijn verlengd met 1 jaar tot 4 maart 2024. Vluchtelingen die in Oekraïne een tijdelijke verblijfsvergunning hebben, voor bijvoorbeeld werk of studie, en dus niet de Oekraïense nationaliteit hebben, vallen vanaf 4 maart 2023 niet meer onder deze richtlijn.

Tot februari 2023 zijn er circa 14 miljoen Oekraïners gevlucht naar de EU. Tot 18 april 2023 hebben circa 4 miljoen vluchtelingen zich geregistreerd voor het ontvangen van tijdelijke bescherming. Zie deze pagina van de Europese Commissie voor het actuele overzicht. In Nederland waren tot 21 april 2023 meer dan 92.000 vluchtelingen uit Oekraïne geregistreerd. Op deze pagina staat een actueel overzicht.

Sancties

De EU heeft sinds de start van de oorlog in Oekraïne 10 sanctiepakketten opgelegd aan Rusland. Het gaat onder meer om economische sancties, zoals in de financiële sector en uitvoer- en invoerverboden van bepaalde goederen. De sancties hebben tot doel om 1) schade toe te brengen aan het vermogen van het Kremlin om de oorlog te financieren, 2) de Russische politieke elite die verantwoordelijk is voor de invasie duidelijk de economische en politieke kosten te laten voelen, en 3) de economische basis van Rusland te verzwakken. Zie ook deze pagina van de Europese Commissie voor meer informatie over de opgelegde sancties.

Op 28 november 2022 is het schenden van sancties toegevoegd aan de lijst van EU misdrijven. Op 2 december 2022 deed de Europese Commissie een voorstel voor een richtlijn over de definitie van strafbare feiten en sancties voor de schending van beperkende maatregelen.

Energiezekerheid en energieprijzen

De lidstaten zijn voor een deel van hun energiebronnen, met name gas, afhankelijk van Rusland. De oorlog in Oekraïne heeft gevolgen voor de energievoorziening, zowel voor de leveringszekerheid als de energieprijzen. Op 18 mei 2022 presenteerde de Europese Commissie het REPowerEU Plan, als reactie op de gevolgen van de oorlog in Oekraïne voor de energiezekerheid, de hoge energieprijzen en de energieafhankelijkheid van de EU van fossiele brandstoffen uit Rusland. Het plan van de Commissie is bedoeld om de afhankelijkheid van Russische fossiele brandstoffen op korte termijn te verminderen en de energietransitie te versnellen. Lees hier meer over het plan en de daaruit volgende acties. Op 7 april 2022 werd een EU-energieplatform opgericht waar de lidstaten vrijwillig kunnen samenwerken om betaalbare energieleveringen van betrouwbare partners veilig te stellen.

Op 27 juni 2022 is Verordening 2022/1032 aangenomen over de opslag van gas ten behoeve van de leveringszekerheid van gas in de EU. Daarnaast is op 5 augustus 2022 Verordening 2022/1369 vastgesteld om de vraag naar gas met 15 procent te verminderen, gevolgd door Verordening 2022/1854 van 6 oktober 2022 voor een noodinterventie om de sterk gestegen energieprijzen aan te pakken. Het streefcijfer van 15% is op 30 maart 2023 verlengd met een jaar. Op 18 oktober 2022 bracht de Europese Commissie een mededeling uit over de noodsituatie op energiegebied en stelde de Europese Commissie een volgende noodverordening voor om de hoge gasprijzen in de EU aan te pakken en de voorzieningszekerheid deze winter te waarborgen. Deze Verordening 2022/2576 is op 19 december 2022 aangenomen. Op basis van deze verordening is het AggregateEU mechanisme opgezet waarmee gezamenlijk gas kan worden ingekocht (één van de pijlers van het EU-energieplatform).

Op 22 december 2022 is de tijdelijke Verordening 2022/2577 om de uitrol van hernieuwbare energie te versnellen, vastgesteld. Deze is van kracht gedurende 18 maanden vanaf 30 december 2022. Op dezelfde dag heeft de Raad Verordening 2022/2578 aangenomen waarmee een marktcorrectiemechanisme om bedrijven en huishoudens in de EU te beschermen tegen buitensporig hoge gasprijzen is vastgesteld. Op 4 februari 2023 is een akkoord bereikt over 2 prijsplafonds voor zeevervoer van aardolieproducten afkomstig uit Rusland.

Deze pagina van de Europese Commissie en deze pagina van de Raad geven een overzicht van de EU-maatregelen die zijn genomen om de energiecrisis aan te pakken.

Financiële maatregelen van de EU ter ondersteuning van de lidstaten

De (economische) sancties, de opvang van de mensen die uit Oekraïne zijn gevlucht, de leveringszekerheid van energie en de hoge energieprijzen hebben financiële gevolgen voor de EU lidstaten. Om die gevolgen op te vangen zijn er vanuit de EU verschillende financiële maatregelen getroffen.

Aanpassingen in EU geldstromen

Cohesieactie voor vluchtelingen in Europa (CARE)

Op 6 april 2022 is Verordening 2022/562 vastgesteld die lidstaten de mogelijkheid biedt om binnen het bestaande cohesiebeleid noodsteun te verlenen aan vluchtelingen uit Oekraïne (Cohesion’s Action for Refugees in Europe; CARE).
CARE biedt meer flexibiliteit in het cohesiebeleid van de lidstaten, doordat de lidstaten resterende EU-gelden uit de cohesiefondsen (EFRO, ESF en EFMB) over de periode 2014-2020 mogen herbestemmen om de uitdagingen op het gebied van migratie aan te pakken. Middelen uit EFRO en ESF mogen bovendien voor alle soorten maatregelen worden ingezet, ongeacht of deze normaal gesproken zouden worden gefinancierd door EFRO dan wel door ESF.

De €10 miljard voor 2022 die vanuit herstelbijstand voor cohesie en de regio’s van Europa (REACT-EU) beschikbaar was, kon worden ingezet om de uitdagingen op het gebied van migratie aan te pakken. REACT-EU voorziet in een extra bedrag voor het cohesiebeleid van de lidstaten over de periode 2014-2020 en heeft als overkoepelend doel het herstel van de coronacrisis. Uitgaven voor concrete acties met betrekking tot vluchtelingen komen met ingang van 24 februari 2022 voor steun in aanmerking. Op 12 april 2022 is Verordening (EU) 2022/613 vastgesteld, op basis waarvan de lidstaten een hogere voorfinanciering van in totaal €3,4 miljard uit de REACT-EU-middelen kunnen ontvangen.

Op 19 oktober 2022 werd Verordening 2022/2039 vastgesteld voor extra flexibiliteit om de gevolgen van de militaire agressie van de Russische Federatie op te vangen (Flexible Assistance for Territories; FAST-CARE). FAST-CARE biedt verdere flexibiliteit voor de lidstaten in het cohesiebeleid, onder andere door de voorfinanciering te verhogen met €3,5 miljard.

Fondsen voor migratie en veiligheid

Om extra middelen beschikbaar te hebben voor de opvang van Oekraïense vluchtelingen is op 6 april 2022 Verordening (EU) 2022/585 vastgesteld waarmee de periode waarin subsidie kan worden verleend uit de fondsen voor migratie- en veiligheid (AMIF en ISF) 2014-2020 met 1 jaar wordt verlengd. Hierdoor kunnen de lidstaten nog niet bestede bedragen uit deze periode alsnog inzetten. Daarnaast kunnen o.a. ongebruikte middelen uit AMIF die geoormerkt waren voor andere acties vrij worden gegeven. Het gaat naar verwachting om €420 miljoen aan ongebruikte middelen.

Ondersteuning van de visserij- en aquacultuursector

Op 18 juli 2022 is Verordening 2022/1278 vastgesteld waarmee de regelgeving voor het Europees Fonds voor maritieme zaken en visserij 2014-2020 (EFMZV) is gewijzigd. De wijziging omvat een financiële compensatie voor gederfde inkomsten, voor extra kosten, voor de opslag van visserij- en aquacultuurproducten, en voor de tijdelijke stopzetting van visserijactiviteiten wanneer deze momenteel onveilig zijn.
Deze maatregelen vormen een aanvulling op de soortgelijke crisismaatregelen uit het eerste pakket waartoe de Europese Commissie op 25 maart 2022 heeft besloten in het kader van het Europees Fonds voor maritieme zaken, visserij en aquacultuur 2021-2027 (EFMZVA).

Versoepeling regels Stabiliteits- en Groeipact (SGP)

De versoepeling van het SGP was reeds ingezet tijdens de coronacrisis en wordt nu door de oorlog in Oekraïne met 1 jaar verlengd tot 2024. Dat betekent dat lidstaten een begrotingstekort en staatsschuld mogen hebben boven de normen van het SGP (respectievelijk 3% en 60%). De Europese Commissie legt daarvoor nu geen sancties op. Eind 2023 wordt deze zogeheten ontsnappingsclausule gedeactiveerd. Op dit moment wordt gewerkt aan de herziening van de begrotingsregels die vanaf 2024 weer zullen gelden. Zie deze pagina voor meer informatie over het SGP.

Tijdelijk crisiskader voor staatssteunmaatregelen

Binnen de EU is staatssteun aan bedrijven in principe niet toegestaan. Daarmee wordt oneerlijke concurrentie voorkomen. Een overzicht van wat de Europese Commissie daaronder verstaat, en hoe dit wordt onderzocht is hier te vinden. In bijzondere gevallen kan de Europese Commissie – onder strenge voorwaarden – wel akkoord gaan met het verlenen van staatssteun.
Om de economische gevolgen van de oorlog te verzachten en zwaar getroffen ondernemingen en sectoren te ondersteunen, heeft de Europese Commissie op 23 maart 2022 een Tijdelijk crisiskader voor staatssteunmaatregelen ter ondersteuning van de economie na de Russische agressie tegen Oekraïne gepresenteerd. Het tijdelijke kader is 3 keer gewijzigd. Lidstaten hebben tot 31 december 2023 de ruimte om steun te verlenen aan bedrijven die geraakt worden door de opgelegde sancties of te compenseren voor extra kosten door hoge gasprijzen. Daarnaast biedt het kader de ruimte om tot 31 december 2025 steun te verlenen voor het bevorderen van de transitie naar een netto-nul CO2 uitstoot economie.

Meer informatie over staatssteun gerelateerd aan de oorlog in Oekraïne staat hier.

EU-lidstaten moeten de Europese Commissie om toestemming vragen om in het kader van de oorlog in Oekraïne staatssteun te verlenen. Tot 20 april 2023 heeft de EC voor meer dan € 445 miljard aan staatssteun onder het tijdelijke kader goedgekeurd (eigen optelling op basis van commissieoverzicht).

Voor Nederland zijn tot 20 april 2023 3 staatssteunbeslissingen onder het tijdelijk kader bekend waar in totaal een bedrag van € 3,1 miljard mee is gemoeid. Het gaat onder meer om een maatregel ter ondersteuning van de glastuinbouwsector, een maatregel ter ondersteuning van kleine energiegebruikers en een steunregeling voor energie-intensieve ondernemingen. Ook heeft de Commissie goedkeuring gegeven aan een Nederlandse regeling van maximaal € 406,4 miljoen ter ondersteuning van het vullen van de gasopslag Bergermeer in de context van de Russische invasie van Oekraïne.

Maatregelen van de EU ter ondersteuning van Oekraïne

Humanitaire en militaire steun

Naast de opvang van vluchtelingen en het opleggen van sancties aan Rusland bieden de EU en de lidstaten ook humanitaire steun aan Oekraïne waaronder materiële steun via het Uniemechanisme voor civiele bescherming en militaire steun via de Europese Vredesfaciliteit. Tot 13 april 2023 bedroeg de totale EU-bijdrage aan de ondersteuning van de Oekraïense strijdkrachten verhoogd tot € 4,6 miljard.

Op 17 oktober 2022 werd door de Raad een militaire bijstandsmissie ter ondersteuning van Oekraïne ingesteld (European Union Assistance Mission Ukraine; EUMAM). Het doel van de missie is om bij te dragen aan de versterking van het militaire vermogen van de Oekraïense strijdkrachten zodat Oekraïne zijn territoriale integriteit en soevereiniteit binnen zijn internationaal erkende grenzen kan verdedigen en zijn burgers kan beschermen. De missie is van start gegaan op 15 november 2022.

Financiële steun

Op 18 mei 2022 kondigde de Europese Commissie in een mededeling aan om tot een bedrag van € 9 miljard aan buitengewone macro financiële bijstand in de vorm van leningen aan Oekraïne voor te stellen. Dit is bekrachtigd door de Europese Raad. De Europese Commissie heeft daarvan begin augustus € 1 miljard en op 18 oktober 2022, 23 november 2022 en 14 december 2022 in totaal een pakket van € 5 miljard aan buitengewone macro financiële bijstand aan Oekraïne uitgekeerd. Zoals gebruikelijk bij macro financiële bijstand leent de Commissie hiervoor namens de EU middelen bij financiële instellingen en op de kapitaalmarkt. Nederland staat hierbij garant voor circa € 0,2 miljard.

Verder kondigde de Europese Commissie op 9 november 2022 een voorstel voor een stabiel en voorspelbaar steunpakket voor Oekraïne aan van maximaal € 18 miljard in 2023. Dit voorstel is op 14 december 2022 door het Europees Parlement en de Raad aangenomen. Op 17 januari 2023 werd een eerste termijn van € 3 miljard aan leningen uitbetaald. Gevolgd door uitbetalingen van € 1,5 miljard iedere maand in 2023. Op grond van de bestaande verdeelsleutels in de EU staat Nederland garant voor circa € 1 miljard. Daarnaast bedragen de rentelasten voor Nederland jaarlijks circa € 40 miljoen.

Op deze pagina staat meer informatie over macro financiële bijstand aan Oekraïne.

Import- en exportmaatregelen

Op 12 mei 2022 heeft de Europese Commissie een actieplan voor de oprichting van zogenoemde solidariteitscorridors gepresenteerd om de export en import van met name agrarische producten zoals graan mogelijk maken. Op 11 november 2022 is aangekondigd dat de Europese Commissie € 250 miljoen op korte termijn beschikbaar stelt om dit te blijven faciliteren. Op de middellange termijn zal gebruik worden gemaakt van de Connecting Europe Facility om nog eens € 50 miljoen beschikbaar te stellen, waardoor de totale bijdrage op € 200 miljoen uitkomt. Daarnaast zullen de Europese Investeringsbank en de Europese bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling ieder tot € 300 miljoen investeren in de solidariteitscorridors. Zie deze factsheet voor een overzicht.

Ook zijn met ingang van 4 juni 2022 voor een jaar in de EU alle invoerrechten voor alle exportproducten uit Oekraïne opgeheven. Dat geldt ook voor de EU anti-dumping en vrijwaringsmaatregelen voor staalexport door Oekraïne. Deze maatregelen zijn bedoeld om de export uit Oekraïne naar de EU te stimuleren en de omstandigheden voor Oekraïense producenten en exporteurs te verlichten. Op 23 februari 2023 heeft de Commissie voorgesteld om de handelsvoordelen voor Oekraïne met een jaar te verlengen.

De Commissie heeft op 1 juli 2022 een besluit aangenomen op grond waarvan de lidstaten tijdelijk kunnen afzien van douanerechten en btw op de invoer uit derde landen van diverse reddingsmiddelen, zoals levensmiddelen, dekens en tenten, die bestemd zijn voor door de oorlog getroffen Oekraïners. Deze maatregel is met terugwerkende kracht van toepassing vanaf 24 februari 2022 en geldt tot en met 31 december 2022. Op 17 april 2023 heeft de Commissie op verzoek van 10 lidstaten, waaronder Nederland, besloten om de vrijstelling voor deze lidstaten met een jaar te verlengen tot en met 31 december 2023.

Op deze pagina vind je informatie over de diverse vormen van bijstand van de EU aan Oekraïne. Zie ook deze pagina van het Europees Parlement en deze pagina van de Raad voor een tijdlijn van Europese steunacties.

Wat betekenen de maatregelen van de EU ten aanzien van de oorlog in Oekraïne voor rekenkamers?

De Algemene Rekenkamer heeft begin maart 2022 besloten niet meer deel te nemen aan activiteiten, voorgezeten of georganiseerd door de Russische rekenkamer. Ook EUROSAI heeft de samenwerking met de rekenkamers van Rusland en Belarus opgeschort. De rekenkamer van Rusland is tevens niet langer voorzitter van INTOSAI.