Hoe houd je de gaswinning in Afrika bij de les?
Weblog
Het dondert flink in Pretoria (Zuid-Afrika) vlak voor aanvang van onze bijeenkomst met de rekenkamers van Kenia, Tanzania en Mozambique over de olie- en gassector. De ontdekking van gas onder de grond bij Slochteren leidde in Nederland midden vorige eeuw tot grote inkomsten uit gaswinning voor de rijksoverheid. Maar boven de gassector in Nederland pakken zich inmiddels ook donkere wolken samen. Hoe gaan we om met de aardbevingsschade? Hoe gaan we de installaties weer veilig ontmantelen? In Zuid-Oost-Afrika staan deze drie landen nog aan het begin van de grootschalige winning van gas. De verwachtingen zijn er groot.
De gaswinning heeft Nederland veel inkomsten gebracht. Zo’n 285 miljard euro aan inkomsten in de periode 1960-2017, zo becijferde de Algemene Rekenkamer in 2014. Maar het leidde ook tot de uitvinding van de term ‘Dutch disease’. Het verschijnsel dat door hoge inkomsten uit de export van olie en gas, de rest van de economie minder concurrerend kan worden op de wereldmarkt.
Krijgen deze landen wel een ‘fair share’, een eerlijk deel, van de inkomsten uit olie en gas?
Besteding van inkomsten uit gas
Tanzania en Mozambique behoren tot de armste landen ter wereld, Kenia is iets beter af. Flinke inkomsten uit gas kunnen deze landen helpen hun economieën verder te ontwikkelen. Maar zal het geld ook goed besteed worden? Verdwijnt Afrikaans publiek geld uit de verkoop van Afrikaans gas straks niet in private handen? Zal het niet gebruikt worden voor ‘white elephants’: peperdure infrastructuurprojecten, zoals vliegvelden waar nooit een vliegtuig landt of snelwegen van niks naar nergens? Krijgen deze landen wel een ‘fair share’, een eerlijk deel, van de inkomsten uit olie en gas? Of verdwijnt het geld straks nagenoeg geheel in de zakken van buitenlandse olie- en gasbedrijven? Allemaal vragen waar Afrikaanse nationale rekenkamers een cruciale rol kunnen spelen door vragen te stellen, audits te doen en erover te publiceren. En waar de Algemene Rekenkamer haar ervaring ter ondersteuning heeft aangeboden.
Audit-onderwerpen
Na een dag van intensieve gesprekken met experts komen er twee duidelijke voorkeuren voor audit-onderwerpen naar voren. Kenia, Tanzania en Mozambique hebben alledrie ‘production sharing agreements’ met buitenlandse oliemaatschappijen. Naar het zich laat aanzien bieden die ook zicht op een ‘fair share’ uit de toekomstige gaswinning. Maar voordat er gas gewonnen kan worden, moeten er eerst vele miljarden aan kosten gemaakt worden door de oliemaatschappijen. Voordat er ook maar een kuub gas gewonnen kan worden. Die kosten mogen worden ‘terugverdiend’ en verrekend met de latere inkomsten uit gaswinning. De resterende winst wordt daarna verdeeld tussen de maatschappijen en de nationale regering. Regeringen moeten die (enorme) gemaakte kosten goed controleren omdat ze pas veel later in mindering zullen worden gebracht op de inkomsten uit gas. Maar doen ze dat ook op diverse Afrikaanse ministeries met beperkte kennis en capaciteit? Terwijl de oliemaatschappijen wel capaciteit en expertise in stelling kunnen brengen om zoveel mogelijk kosten op te voeren. Dat overwegen de rekenkamers van Kenia, Mozambique en Tanzania nader te gaan onderzoeken. De bevindingen kunnen hun regeringen en parlementen helpen om verbeteringen te realiseren in het controleren van de naleving van de afspraken met de commerciële sector.
Milieu
Verder overwegen de Keniaanse en Mozambikaanse rekenkamers ook onderzoek te doen of de lokale regeringen genoeg doen om te controleren of de contractuele afspraken over bescherming van het milieu goed worden nageleefd. Gas is uiteraard zelf geen duurzame energie. Maar lokaal gebruik van gas om op te koken kan bijvoorbeeld helpen om de ontbossing in Zuid-Oost-Afrika tegen te gaan vanwege de grootschalige kap voor houtskool. Export van gas naar Azië kan helpen om het meer vervuilende gebruik van steenkool in Azië te verminderen.
De Algemene Rekenkamer zal de Afrikaanse rekenkamers het komende jaar hierbij ondersteunen met begeleiding en (externe) expertise. Met financiële steun van het Nederlandse Ministerie van Buitenlandse Zaken. Met als uiteindelijk doel dat deze drie landen beter in staat zijn om kapitaal onder de grond (gas), om te zetten in kapitaal boven de grond in de vorm van duurzame ontwikkeling in Zuid-Oost-Afrika.
Ewout Irrgang is collegelid van de Algemene Rekenkamer