Gaat het om de letter van de wet of de bedoeling van de wet?

Weblogbericht | 05-06-2024 | Ewout Irrgang

Toch wil ik het nu graag met u hebben over een belangrijke uitspraak van de Centrale Raad van Beroep van vorige maand. Die ik niet alleen onderschrijf maar ook van groot belang is voor ruimte voor de menselijke maat in de sociale zekerheid.

Wat is het geval? De roep om meer menselijke maat klinkt vandaag de dag vooral wanneer burgers onbedoeld hard worden geraakt door overheidsbeleid. Beleid dat onbedoeld nadelig uitpakt voor burgers en bedrijven moet natuurlijk zoveel mogelijk worden voorkomen. In ons recente rapport Grip op menselijke maat beschrijven we diverse onbedoelde effecten van het arbeidsongeschiktheidsstelsel. Soms zijn die effecten overduidelijk onbedoeld. Bijvoorbeeld dat mensen die slechts gedeeltelijk arbeidsongeschikt zijn, niet durven te gaan werken uit angst voor kortingen op hun WIA-uitkering. Soms is het ook gewoon onduidelijk of een bepaald effect echt de bedoeling van de wetgever, regering en parlement samen, was.

Als mogelijke oplossing om onevenredig harde gevolgen te voorkomen wordt nogal eens het volgende geopperd: uitvoerders zoals UWV en de Belastingdienst zouden de optie moeten hebben om in specifieke gevallen af te wijken van regels. Wettelijke regels voor belastingen en uitkeringen zijn namelijk doorgaans dwingend van aard. Nu is het opmerkelijke dat deze afwijkmogelijkheid in de wet over WIA-uitkeringen al bestaat. In de wet staat dat als er ‘dringende redenen’ zijn die een terugvordering of boete onterecht maken, daarvan kan worden afgeweken. De bestuursrechter heeft deze mogelijkheid met een strikte uitleg tot nu toe echter praktisch dichtgetimmerd zodat het in de praktijk vrijwel nooit een uitweg bood. Hier wezen we in ons rapport ook op. Naast deze wettelijke afwijkingsmogelijkheid hanteert UWV eigen beleidsregels om een te hoge uitkering niet terug te vorderen, namelijk als de uitkeringsgerechtigde dit niet kon weten en ook niets te verwijten valt. Maar volgens de bestuursrechter waren deze beleidsregels ‘buitenwettelijk’: UWV trad hiermee buiten zijn bevoegdheid. Om onrechtmatige uitkeringen te voorkomen heeft de Algemene Rekenkamer de minister van SZW aanbevolen een wettelijke basis te creëren voor deze beleidsregels van UWV. Vanuit de bedoeling van de wet gezien is het immers te begrijpen dat UWV een terugvordering intrekt als deze uitsluitend het gevolg is van een eigen fout. Handelen volgens de menselijke maat is dan hetzelfde als rechtmatig handelen.

De Centrale Raad van Beroep (CRvB), de hoogste bestuursrechter bij uitkeringskwesties, geeft nu in de bewuste uitspraak een ruimere uitleg aan de eerdergenoemde ‘dringende redenen’.  Daarbij dient niet alleen naar onevenredige gevolgen van een terugvordering te worden gekeken maar ook naar de oorzaak ervan. Denk aan fouten waarbij de UWV zelf de oorzaak is. Hiermee volgt de CRvB “de maatschappelijke opvattingen en inzichten over responsief overheidshandelen en burgerperspectief” die de afgelopen jaren veranderd zijn. Bovendien heeft de CRvB uitgesproken dat UWV in specifieke gevallen mag besluiten om een uitkering niet met terugwerkende kracht te herzien en terug te vorderen. Ook de minister van SZW heeft overigens in haar reactie op het onderzoek van de Algemene Rekenkamer aangegeven dat ze terugvorderingen door fouten van uitvoeringsinstanties wil meenemen in het conceptwetsvoorstel Handhaving sociale zekerheid. Allemaal goed nieuws dus. Want zo ontstaat er daadwerkelijke ruimte in de uitvoering om de menselijke maat in de praktijk te brengen voor burgers en bedrijven.