Een verantwoordelijke stem
Weblog
De derde woensdag in maart 2018 is de dag van de gemeenteraadsverkiezingen. Het belang van deze verkiezingen kan moeilijk worden overschat. Niet alleen omdat de gemeente voor steeds meer zaken verantwoordelijk is, maar ook omdat de gemeente daarvoor een groeiend budget ter beschikking heeft. Alle gemeenten bij elkaar besteden ongeveer 60 miljard van de 300 miljard aan collectieve uitgaven. Een klein deel daarvan innen gemeenten zelf via ozb, afvalstoffenheffing en dergelijke. Verreweg het grootste deel van het geld komt van het Rijk. Dus een belangrijk deel van wat u betaalt aan inkomstenbelasting en accijnzen, wordt uiteindelijk besteed in uw woonplaats. De volksvertegenwoordigers die u in de gemeenteraad kiest, controleren of al dat geld zinnig, zuinig en zorgvuldig wordt besteed.
Gemeenteraadsleden doen dat niet alleen: ze worden bijgestaan door een externe accountant die in hun opdracht de jaarrekeningen controleert en door een gemeentelijke rekenkamer die onafhankelijk doelmatigheid en doeltreffendheid kan onderzoeken. De provincies houden financieel toezicht om ervoor te zorgen dat de inkomsten en uitgaven van iedere gemeente structureel in evenwicht zijn.
Gemeenten hebben gelukkig een zeer complete boekhouding. Alle controleurs kunnen op de balans zien hoeveel de gemeente bezit aan gebouwen, zwembaden of spaarrekeningen. Ze kunnen zien of er voldoende reserves zijn voor het onderhoud aan wegen en parken. Risico’s moeten in beeld zijn gebracht met een inschatting van mogelijke kosten. Dat is voor een belangrijk deel te danken aan de minister van BZK, die hoge eisen stelt aan de boekhouding van gemeenten en provincies. De nadruk ligt op het vergroten van de transparantie en het versterken van de positie van gemeenteraad. Daarom is ook het voeren van een zogenaamd ‘baten-lastenstelsel’ sinds jaar en dag verplicht.
Een belangrijk deel van wat u betaalt aan inkomstenbelasting en accijnzen, wordt uiteindelijk besteed in uw woonplaats
Overigens kunnen niet alleen de officiële controleurs, maar ook u precies zien hoe uw gemeente er voor staat. Sinds enige tijd zijn gemeenten verplicht bepaalde financiële kengetallen te publiceren. Ook de manier waarop deze getallen berekend worden is eenduidig vastgelegd, waardoor de cijfers van gemeenten onderling goed vergelijkbaar zijn. Dit geeft alle burgers inzicht in de financiële positie van de gemeente, en die informatie kunnen we gebruiken in het stemhokje. Dat journalisten deze informatie bundelen in ranglijsten is belangrijk: het maakt verschillen tussen gemeenten inzichtelijk en zet bestuurders hopelijk aan tot verbetering (zie: Reporters online).
Opvallend is dat de minister van BZK wél gemeenten verplicht tot deze financiële transparantie, maar zelf niet aan vergelijkbare eisen hoeft te voldoen. Het Rijk hanteert immers nog steeds een ‘kasverplichtingenstelsel'. Hierin staan alleen de uitgaven in het volgend jaar en die vormen maar een (klein) deel van het financieel verhaal. Er is geen balans met bezittingen, er zijn geen reserves en voorzieningen, er wordt niet getoond wat activiteiten en beleid van ministeries in totaal kosten. Het Rijk heeft eigenlijk de boekhouding van een student, terwijl provincies en gemeenten de volwassen boekhouding hebben van iemand die werkt, en een auto en een eigen huis heeft. Hierdoor heeft een raadslid een betere informatiepositie dan een lid van de Tweede Kamer.
De verschillen in boekhoudpraktijk maken het moeilijk geldstromen te volgen: de boekhoudregels sluiten niet op elkaar aan doordat ze steeds een andere grondslag hanteren. Wie heeft dan nog een totaaloverzicht van wat zinnig, zuinig en zorgvuldig is?
Zonder overzicht in geldstromen en hun effecten is het lastig beoordelen of iets goed werkt. In 2017 onderzocht de Algemene Rekenkamer de geldstroom die bedoeld is voor het verbeteren van de luchtkwaliteit in Nederland. Niet alleen het Rijk, maar ook provincies en gemeenten nemen maatregelen die een betere luchtkwaliteit moeten bevorderen. Te denken valt aan bijvoorbeeld het verlagen van de maximumsnelheid op snelwegen tot het weren van zware vrachtwagens uit stadscentra. Ondanks dat onderzoek weten we niet of met hetzelfde geld meer had kunnen worden bereikt, of hetzelfde had kunnen worden bereikt met minder geld. Dat is een democratisch probleem, want u kunt dit niet mee laten wegen in het stemhokje.
Dit voorbeeld staat niet op zichzelf. Geldstromen volgen wordt steeds ingewikkelder. Steeds vaker wordt geld op een andere plaats uitgegeven dan bij een ministerie. Het leeuwendeel van de 260 miljard aan geïnd belastinggeld gaat via de Haagse boekhouding naar een andere organisatie op afstand van het ministerie. De Algemene Rekenkamer heeft met voorbeelden aangegeven hoe je dit op kunt lossen (Zie onze publicatie “Inzicht in Publiek Geld” uit 2016).
Terug naar de verkiezingen van vandaag. Steeds meer belastinggeld en steeds meer publieke taken vallen onder de verantwoordelijkheid van de gemeente. De raadsleden moeten steeds moeilijker keuzes maken, van aanleg en onderhoud van wegen tot de zorg voor ouderen, maar ook jeugdzorg en sportbeleid, afval ophalen, ruimtelijke ordening, de huisvesting van scholen en het verstrekken van bijstandsuitkeringen. Dat de gemeenteraad de afgelopen 30 jaar een steeds grotere verantwoordelijkheid heeft gekregen, betekent dat ook de afwegingen van steeds grotere belangen in het stemhokje terecht zijn gekomen. Bij u!