Wat wij kunnen leren van de Braziliaanse rekenkamer
Weblog
Johan Maurits (1604-1679), bijnaam ‘De Braziliaan’, was acht jaar lang gouverneur-generaal van de toenmalige Nederlandse kolonie in Brazilië in het huidige noord-oosten van Brazilië. In 1654 veroverden de Portugezen ‘Nova Holanda’ en kwam er een einde aan de Nederlandse aanwezigheid in Brazilië.
Ruim driehonderdvijftig jaar later is Brazilië een groot en trots land. Samen met onderzoeker en data-analist Elze Ufkes landen we aan het begin van de week in Brasilia, de modernistische hoofdstad van het land. Het is tropisch warm en erg droog omdat het al 100 dagen niet geregend heeft. Delen van het immense Amazonewoud elders in het land staan in brand.
Dit is zeker niet de aanleiding voor ons bezoek. De Algemene Rekenkamer investeert sinds een aantal jaren veel in nieuw onderzoek met behulp van data-analyse: grote digitale databestanden met bijna 100% van wat je wilt onderzoeken, analyseren en koppelen aan andere data. Zo slagen we er steeds vaker in de resultaten van overheidsbeleid in beeld te brengen. Bij de toegang tot de langdurige zorg, de EU-inkomenssteun voor boeren, de re-integratie van gedeeltelijk arbeidsongeschikten enzovoort.
De komende jaren willen we verdere stappen zetten in onze jaarlijkse audit van de rijksrekening. In Europees verband wisselen we al ervaringen en programmeercode uit met de Engelsen, de Noren, de Duitsers en de Finnen. Ook de Brazilianen sluiten daarbij informeel aan. Daarom besluiten we eens ter plekke poolshoogte te nemen van wat ze daar doen en wat we ervan kunnen leren.
Tribunal de Contas da Uniao (TCU), de Braziliaanse rekenkamer, heeft ruim tweeduizend medewerkers en is gevestigd in een gigantisch complex in Brasilia. Paula Hebling Dutra, de directeur internationale samenwerking, heeft een intensief programma van gesprekken voor ons opgezet met IT-specialisten en data-analisten. Het duurt niet lang voordat we erg onder de indruk zijn van de TCU. Data-analyse en AI worden gebruikt voor tekstanalyse die deels ook nodig is voor andere taken dan de Rekenkamer in Nederland heeft. Deze rekenkamer is ook een rechtbank die uitspraken moet doen over benoemingen en pensioenen. Maar TCU doet sinds relatief kort ook continue controles met behulp van data-analyse en machine learning op onder meer pensioenbetalingen en aanvragen voor WW. Maar ook op aanwijzingen voor te hoge aanbestedingen. Of aanbestedingen aan bedrijven gekoppeld aan politici. Het zijn aanwijzingen, zeker nog geen bewijs voor bijvoorbeeld corruptie. Interessant is dat ze ministeries automatisch wijzen op de ‘onregelmatigheden’ en vragen ze te verklaren of corrigeren binnen een bepaalde deadline. Doen ze dat niet, dat gaat TCU formeel tot actie over. Opvallend is ook dat TCU soms kiest voor machine learning en soms voor doelgerichte controles in de data met behulp van beslisregels voor mogelijke onregelmatigheden. Dit lijkt te maken te hebben met de data kwaliteit. Is die hoog dan is machine learning effectief. In andere gevallen kan beter gerichte data-analyse gedaan worden. Bijvoorbeeld: controleren op pensioenen voor overleden mensen of WW boven het maximumbedrag.
Het illustreert ook een verschil met Nederland. TCU is een gerespecteerd instituut, maar de interne controles op Braziliaanse ministeries en andere overheidsorganisaties schieten vaak tekort. TCU neemt die interne controle deels over, zo lijkt het. Ook omdat TCU duidelijk meer deskundigheid lijkt te hebben. Dat heeft het risico dat versterking van interne controles uitblijft. In Nederland zijn interne controles van departementen en de interne accountants van de Audit Dienst Rijk (ADR) gelukkig veel beter. Maar TCU brengt je wel op nieuwe onderzoeksideeën. Hoe goed wordt er gebruikt gemaakt van data-analyse en AI bij de interne controle op ministeries of grote ZBO’s als UWV en SVB? En als dat beter kan, moet de Rekenkamer dat dan doen? Goede inspiratie voor mogelijk nieuw onderzoek.
Als we bij de lunch zelf de controle even laten verslappen zijn we onze tassen opeens kwijt. We hebben te doen met onze Braziliaanse collega’s die er niets aan kunnen doen maar zich hiervoor wel verantwoordelijk voelen.
De president van de Braziliaanse Rekenkamer, José Mucio Monteiro, ontvangt ons allerhartelijkst. Hij komt uit het noord-oosten van het land. Of we ‘Mauricio de Nassau’ kennen? Gelukkig kan ik hem het een en ander vertellen over het Mauritshuis in Den Haag. De tentoonstelling over Johan Maurits in het Mauritshuis, waarbij gelukkig het pijnlijke onderwerp van de slavernij niet gemeden werd, is helaas net afgelopen. Maar we nodigen hem graag een keer uit in het Mauritshuis ‘op loopafstand van de Rekenkamer’. De president vertelt hoe TCU ondanks de bezuinigen blijft investeren in IT en data-analyse. We spreken af de informele samenwerking versterkt voort te zetten.
Geïnspireerd en, anders dan Johan Maurits met gerust gemoed, vertrekken we uit Brazilië.